درس بدایة الحکمة

جلسه ۳۱: اعتبارات ماهیات، و ذاتی و عرضی

 
۱

خطبه

۲

خلاصه مباحث گذشته

بحث در اعتبارات ماهیت است و علامه فرموند که ماهیت سه اعتبار دارد و این حصر عقلی است. زیرا یا با ماهیت چیزی شرط شده است و یا نه. در جایی که چیزی شرط شده است گاه وجود شیء شرط شده است و گاه عدم شیء.

  1. قسم اول ماهیت بشرط شیء است که جایی که ماهیت با وجود چیزی شرط شده باشد مانند ماهیت انسان به شرط اینکه سفید پوست باشد.
  2. قسم دیگر ماهیت بشرط لا است مانند انسان به شرط اینکه فقط خودش در نظر گفته شود و چیزی با آن نباشد.
۳

قسم سوم ماهیت

قسم سوم ماهیت لا بشرط است. یعنی چیزی نباید با آن شرط شود؛ نه وجود چیزی و نه عدم شیء. این ماهیت هم می‌تواند با چیزی باشد و هم می‌تواند با چیزی نباشد.

برای تقریب به ذهن مثالی می‌زنیم: گاه کسی را دعوت می‌کنیم با این شرط که او با رفیقش حسین منزل من بیاید. (بشرط شیء)

گاه او را دعوت می‌کنیم به شرط اینکه کسی با او نباشد (بشرط لا)

گاه او را دعوت می‌کنیم و اینکه کسی با او باشد یا نه برای ما فرقی ندارد (لا بشرط)

قسم سوم که لا بشرط است در خارج اگر بخواهد مصداق پیدا کند یا بشرط شیء است یا بشرط لا.

بله بشرط لا، از نظر ماهیت و مفهوم با دو اعتبار قبلی متباین است ولی از نظر مصداق با آنها همخوانی دارد. مانند اینکه مفهوم کاتب با مفهوم انسان متباین است ولی مصداق انسان گاه با کاتب یکی می‌شود. کاتب اگر متباین با انسان نبود بر انسان عارض نمی‌شد زیرا عرضی چیزی است که خارج از ذات شیء است و بر آن بار می‌شود.

بنا بر این، اعتبار سوم از نظر مصداق، اعم از اولی و دومی است ولی از نظر اعتبار با آن دو متباین است.

بعد علامه می‌فرماید: سه اعتبار فوق سه اسم دیگر هم دارد.

به بشرط شیء مخلوطه می‌گویند زیرا با یک چیز دیگر مخلوط شده است.

به بشرط لا مجرده می‌گویند زیرا باید مجرد از چیز دیگر باشد

و به لا بشرط مطلقه می‌گویند زیرا قیدی بودن یا نبودن با چیز دیگر در آن نیست.

بحث دیگر این است که کدام یک از این ماهیت‌ها کلی طبیعی است.

در منطق آمده است که کلی سه قسم دارد:

کلی منطقی: ما لا یمتنع فرض صدقه علی کثیرین. به عنوان مثال، مفهوم انسان کلی منطقی است. این مفهوم، معقول ثانی منطقی می‌باشد و فقط در ذهن است و هرگز در خارج محقق نمی‌شود.

کلی طبیعی: انسانِ کلی که مصداق کلی منطقی است. مراد از کلی طبیعی همان ماهیت است که در آن بحث است آیا در خارج می‌تواند محقق شود یا نه. علامه می‌فرماید: این کلی مقسم برای سه اعتبار فوق می‌شود یعنی انسان، یا بشرط شیء است یا بشرط لا و یا لا بشرط. این کلی در خارج با وجود یکی از اقسامش موجود می‌شود.

کلی عقلی: مجموع کلی منطقی و کلی طبیعی. این کلی هم در خارج نیست زیرا یک جزء آن کلی منطقی است که گفتیم محال است در خارج محقق شود. مرکب هم به انتفاء یکی از اجزایش منتفی می‌شود.

بعد این بحث مطرح است که اینها در خارج موجود هستند یا نه که از توضیح بالا مشخص شد و آن اینکه کلی طبیعی می‌تواند در خارج به وجود اقسامش موجود شود.

بر این اساس، چون ماهیت بشرط شیء در خارج موجود است مانند انسان به شرط سفید بودن و چون ماهیت لا بشرط هم در خارج موجود است زیرا گفتیم از نظر مصداقی یا بشرط شیء است و یا بشرط لا و اینکه اگر بشرط شیء باشد در خارج موجود است بنا بر این وقتی دو قسم از کلی طبیعی در خارج موجود باشند پس کلی طبیعی که مقسم است نیز در خارج واقع می‌شود.

البته مخفی نماند که ما قائل به اصالة الماهیة نشده‌ایم زیرا اگر می‌گوییم ماهیت در خارج موجود است به این معنا است که در سایه‌ی وجود موجود است نه اینکه مستقل موجود داشته باشد.

حال اگر کلی طبیعی افراد زیادی داشته باشد مانند انسان، چند کلی طبیعی در خارج موجود است؟

ابن سینا می‌گوید که در همدان به فردی برخورد کردم که قائل بود یک انسان کلی در همه‌ی افراد موجود است. یعنی در خارج ما یک ماهیت حیوان ناطق بیشتر نداریم که هم زید است و هم بکر و هکذا.

این دو اشکال دارد:

اول اینکه کلی طبیعی در عین اینکه واحد است باید کثیر باشد و حال اینکه این دو متقابلین هستند.

دوم اینکه هر فردی صفتی دارد که دیگری آن صفت را ندارد و یا مقابل آن را دارد مثلا یکی ایستاده است و دیگری نشسته. بنا بر این حیوان ناطق کلی که واحد است باید مبتلا به اجتماع ضدین و بلکه اجتماع هزاران ضدین باشد.

ابن سینا می‌گوید: نسبت کلی با آحاد مانند نسبت آباء به ابناء است. یعنی هر فرزندی یک پدر دارد نه اینکه پدری باشد که خودش در عین اینکه پدر است هم زید باشد و هم بکر و هکذا.

۴

تطبیق قسم سوم ماهیت

وأما الثالث: (اعتبار سوم این است که) فأن لا يشترط معها شئ، (با ماهیت چیزی شرط نشود.) بل تؤخذ مطلقة، (بلکه ماهیت مطلق اخذ شود) مع تجويز أن يقارنها شئ أو لا يقارنها. (به این معنا که در ذهن به آن اجازه داده شود که هم چیزی بتواند در کنار آن باشد و هم نباشد.)

فالقسم الأول هو الماهية بشرط شئ، وتسمى: (المخلوطة)، (به قسم اول ماهیت بشرط شیء می‌گویند و نام دیگر آن مخلوطه است.) والقسم الثاني هو الماهية بشرط لا، وتسمى: (المجردة)، (به قسم دوم ماهیت بشرط لا می‌گویند و نام دیگر آن مجرده است.) والقسم الثالث هو الماهية لا بشرط، وتسمى: (المطلقة). (و به قسم سوم ماهیت لا بشرط است مطلقه نیز گفته شود.) والماهية التي هي المقسم للأقسام الثلاثة هي الكلي الطبيعي، (ماهیتی که مقسم این سه اعتبار است کلی طبیعی است. مانند کلمه که یا در لباس اسم ظاهر می‌شود و یا فعل و یا حرف و یا مانند انسان که کلیت بر آن عارض می‌شود.) وهي التي تعرضها الكلية في الذهن فتقبل الانطباق على كثيرين، (کلی طبیعی همان است که در ذهن (و نه در خارج) کلیت به آن عارض می‌شود و در نتیجه قابلیت انطباق بر کثیرین را دارا می‌شود.) وهي موجودة في الخارج لوجود قسمين من أقسامها - أعني المخلوطة والمطلقة - (کلی طبیعی که نام آن را لا بشرط مقسمی می‌گویند می‌تواند در خارج موجود شود ولی نه در عین کلی بودن زیرا کلی نمی‌تواند در خارج باشد، بلکه در قالب دو قسم از اقسامش که ماهیت بشرط شیء و لا بشرط است می‌تواند در خارج موجود شود. ماهیت لا بشرط به این دلیل که یکی از مصادیقش بشرط شیء است می‌تواند در خارج محقق شود.) فيه، والمقسم محفوظ في أقسامه موجود بوجودها. (و قانون کلی این است که مقسم در اقسامش محفوظ است زیرا قسم چیزی نیست جز همان مقسم با این فرق که یک قید اضافه‌تر دارد.)

والموجود منها في كل فرد غير الموجود منها في فرد آخر بالعدد، (آنی که از این ماهیت در هر فردی موجود است متفاوت است با ماهیتی که در فرد دیگر است. این کثرت عددی است و الا نوع آن ماهیت که حیوان ناطق است در همه یکسان است. یعنی همه حیوان ناطقند ولی زید یک حیوان ناطق است و عمرو حیوان ناطق دیگر. نه اینکه زید حیوان ناطق باشد و عمرو سنگ باشد.) ولو كان واحدا موجودا بوحدته في جميع الأفراد، (و الا اگر همان طور که رجل همدانی قائل بود، اگر یک ماهیت انسان در همه‌ی افراد موجود باشد و کثرت عددی نداشته باشد این کار مستلزم دو اشکال می‌شد:) لكان الواحد كثيرا بعينه، (اشکال اول این بود که واحد در عین اینکه واحد است باید کثیر باشد. یعنی ماهیت انسان هم واحد باشد و هم کثیر زیرا ماهیت انسان هم واحد است و هم به تعداد انسان‌های خارج متعدد است.) وهو محال، (و کثیر بودن در عین وحدت محال است زیرا به اجتماع ضدین می‌انجامد.) وكان الواحد بالعدد متصفا بصفات متقابلة، وهو محال. (اشکال دوم این است که اگر قرار باشد یک انسان همه‌ی آنها باشد در نتیجه یک انسان هم باید کوتاه باشد و هم بلند و هکذا و این به اجتماع ضدین می‌انجامد و محال است.)

۵

معنای ذاتی و عرضی

فصل سوم از مباحث ماهیت: ذاتی و عرضی

چیزهایی که در ذات ماهیت دخالت دارد به گونه‌ای که اگر نباشد ماهیت هم نیست به آن ذاتی می‌گویند. ذاتی یعنی چیزهایی که ذات را تشکیل می‌دهند و داخل در ذات ماهیت اند. مانند حیوان و ناطق در ماهیت انسان. هر یک از این دو اگر حذف شود ماهیت انسان هم از بین می‌رود.

مازاد بر اینها هرچه که باشد به آن عرضی می‌گویند مانند ضاحک و یا ماشی برای انسان.

عرضی بر دو قسم است:

محمول بالضمیمة: اگر اتصاف ذات به آن عرض متوقف است به اینکه چیزی به آن ضمیمه شود به گونه‌ای که اگر ضمیمه نشود نمی‌توان گفت که آن ذات به آن عرض متصف است به آن محمول بالضمیمه می‌گویند.

مانند ابیض برای جسم که جسم هنگامی متصف به ابیض بودن می‌شود که بیاض که عرضی است به جسم ضمیمه شده باشد. یعنی جسم علاوه بر اینکه جسم است سفیدی هم داشته باشد. در این زمان است که مفهوم سفید بودن از آن انتزاع می‌شود.

خارج محمول: چیزی است که از خود شیء بدون اینکه چیزی به آن ضمیمه شده باشد انتزاع می‌شود. البته در عین حال، ذاتی شیء نیست. مانند بالا و عالی بودن کما اینکه می‌گویند سقف بالا است. همچنین پائین بودن. در ذات سقف بالا بودن خوابیده نیست ذات سقف را امری جوهری که جسم دارد تشکیل می‌دهد و بالا بودن عرضی و زائد بر ذات آن است که بر آن اضافه می‌شود. مقوله‌ی اضافه در خارج مستقلا وجود ندارد بلکه عارض بر چیزی می‌شود و امری است اعتباری و ما بحذاء مستقل ندارد و به وجود منشأ انتزاعش موجود می‌شود. همچنین ابوت که خارج از ذات زید است دلیل آن این است که زید قبل از پدر بودن و بعد از پدر شدن ذاتش که حیوان ناطق است تغییر نکرده است ولی در اتصاف به پدر بودن احتیاج ندارد که امر دیگری به آن ضمیمه شود.

خارج محمول یعنی از خود شیء بیرون آمده و خارج شده است.

بعد علامه اضافه می‌کند که ذاتی سه خاصیت دارد:

اول اینکه ثبوت آن برای ذات احتیاج به برهان ندارد. یعنی اگر کسی معنای انسان که حیوان ناطق است را متوجه شود دیگر لازم نیست ثابت کند که هم حیوان است و هم ناطق. همچنین گفته می‌شود که احتیاج به حد وسط ندارد. به حد وسط، واسطه در اثبات می‌گویند یعنی اگر چیزی بخواهد برای چیزی ثابت شود به آن احتیاج دارد یعنی حد وسط واسطه می‌شود تا علم ایجاد شود. مثلا اینکه عالم حادث است در خارج محقق است ولی برهان که حد وسط دارد وقتی اقامه می‌شود این واقعیت ثابت برای ما اثبات می‌شود.

دوم اینکه ذاتی احتیاج به علت ندارد یعنی احتیاج به واسطه در ثبوت ندارد یعنی برای ثبوت و ایجاد شدنش احتیاج به علت ندارد. به این معنا که انسان علت جداگانه‌ای غیر از خود انسان ندارد به این بیان که همان علتی که انسان را ایجاد کرده است همان علت حیوان و ناطق را هم ایجاد کرده است زیرا حیوان و ناطق چیزی جز انسان نیستند بنا بر این علت انسان یعنی علت حیوان و ناطق.

سوم اینکه ذاتیات بر ذات مقدم اند زیرا جنس و فصل که ذاتیات اند سازنده‌ی ذات اند و اول باید محقق شوند تا ذات محقق شود.

۶

تطبیق معنای ذاتی و عرضی

الفصل الثالث في معنى الذاتي والعرضي (فصل سوم در معنای ذاتی و عرضی)

المعاني المعتبرة في الماهيات المأخوذة في حدودها - وهي التي ترتفع الماهية بارتفاعها - تسمى: (الذاتيات)، (آن معانی که در ماهیات اعتبار شده است به گونه‌ای که در حدود و تعریف ماهیات اخذ شده است که همان جنس و فصل اند که ماهیات با ارتفاع آنها از بین می‌رود را ذاتیات می‌نامند.) وما وراء ذلك عرضيات محمولة، (ما وراء آن را عرضیات می‌گویند که بر ماهیت حمل می‌شود.)

فإن توقف انتزاعها وحملها على انضمام، سميت: (محمولات بالضميمة) (اگر انتزاع و حمل این عرضیات بر شیء متوقف بر ضمیمه‌ای باشد به آن محمول بالضمیمه می‌گویند) كانتزاع الحار وحملها على الجسم من انضمام الحرارة إليه، (مانند انتزاع حار بودن که انتزاع می‌شود و بر جسم حمل می‌شود ولی این کار به ضمیمه‌ی حرارت انجام می‌شود به گونه‌ای که اگر حرارتی در کار نباشد گرم بودن هم نمی‌تواند بر جسم حمل نشود) وإلا ف (الخارج المحمول) كالعالي والسافل. (اگر چیزی به جسم ضمیمه نشود و در عین حال عرضی بتواند بر آن حمل شود به آن خارج محمول می‌گویند مانند بالا بودن و پائین بود.)

والذاتي يميز من غيره بوجوه من خواصه: (ذاتی از غیر ذاتی تمییز داده می‌شود با سه وجه که این سه وجه از خواص و ویژگی‌های ذاتی اند)

منها: أن الذاتيات بينة لا تحتاج في ثبوتها لذي الذاتي إلى وسط. (ذاتی‌ها بدیهی اند و برای ثبوت آنها با ذات به حد وسط و برهان احتیاج ندارند. ثبوت ناطق و حیوان برای انسان به برهان و حد وسط احتیاج ندارد زیرا اگر معنای انسان را متوجه شود یعنی متوجه شده ام که حیوان ناطق است. این بر خلاف تصور عالم است که اگر تصور شود حادث بودن آن تصور نمی‌شود و برای ثبوت حدوث باید برهان اقامه کرد.)

ومنها: أنها غنية عن السبب، (دوم اینکه ذاتی احتیاج به علت ندارد) بمعنى أنها لا تحتاج إلى سبب وراء سبب ذي الذاتي، (بی‌نیازی از سبب این نیست که آنها واجب الوجود اند بلکه معنایش این است که اگر علت انسان موجود شد یعنی حیوان و ناطق هم موجودند و دیگر احتیاج به علت جداگانه نمی‌خواهد بر خلاف عرضی که اگر انسان موجود شد، کتابت احتیاج به علت دیگری دارد.) فعلة وجود الماهية بعينها علة أجزائها الذاتية. (بنا بر این علت وجود ماهیت بعینها علت برای اجزاء ذاتیات آن است.)

ومنها: أن الأجزاء الذاتية متقدمة على ذي الذاتي. (سوم این است که اجزاء ذاتی چون سازنده‌ی ذات اند بر آن متقدم می‌باشند زیرا اجزاء بر کل تقدم دارد.)

الفصل الثاني

في اعتبارات الماهية وما يلحق بها من المسائل

للماهية بالإضافة إلى ما عداها ، مما يتصور لحوقه بها ثلاث اعتبارات ، إما أن تعتبر بشرط شيء أو بشرط لا ، أو لا بشرطي شيء والقسمة حاصرة ، أما الأول فإن تؤخذ بما هي ، مقارنة لما يلحق بها من الخصوصيات ، فتصدق على المجموع كالإنسان ، المأخوذ مع خصوصيات زيد فيصدق عليه.

وأما الثاني ، فإن يشترط معها أن لا يكون معها غيرها ، وهذا يتصور على قسمين أحدهما ، أن يقصر النظر في ذاتها ، وأنها ليست إلا هي وهو المراد من كون الماهية ، بشرط لا في مباحث الماهية كما تقدم ، وثانيهما أن تؤخذ الماهية وحدها ، بحيث لو قارنها أي مفهوم مفروض كان زائدا عليها غير داخل فيها ، فتكون إذا قارنها جزء من المجموع ، مادة له غير محمولة عليه.

وأما الثالث فأن لا يشترط معها شيء ، بل تؤخذ مطلقة ، مع تجويز أن يقارنها شيء أو لا يقارنها.

فالقسم الأول هو الماهية بشرط شيء وتسمى المخلوطة ، والقسم الثاني هو الماهية بشرط لا وتسمى المجردة ، والقسم الثالث هو الماهية لا بشرط وتسمى المطلقة.

والماهية التي هي المقسم للأقسام الثلاثة ، هي الكلي الطبيعي

__________________

(١) في الفصل السابق.

وهي التي تعرضها الكلية في الذهن ، فتقبل الانطباق على كثيرين ، وهي موجودة في الخارج لوجود قسمين من أقسامها ، أعني المخلوطة والمطلقة فيه ، والمقسم محفوظ في أقسامه موجود بوجودها.

والموجود منها في كل فرد ، غير الموجود منها في فرد آخر بالعدد ، ولو كان واحدا موجودا بوحدته في جميع الأفراد ، لكان الواحد كثيرا بعينه وهو محال ، وكان الواحد بالعدد متصفا بصفات متقابلة وهو محال.

الفصل الثالث

في معنى الذاتي والعرضي

المعاني المعتبرة في الماهيات المأخوذة في حدودها ، وهي التي ترتفع الماهية بارتفاعها تسمى الذاتيات ، وما وراء ذلك عرضيات محمولة ، فإن توقف انتزاعها وحملها على انضمام ، سميت محمولات بالضميمة ، كانتزاع الحار وحملها ، على الجسم من انضمام الحرارة إليه ، وإلا فالخارج المحمول كالعالي والسافل.

والذاتي يميز من غيره بوجوه من خواصه ، منها أن الذاتيات بينة ، لا تحتاج في ثبوتها لذي الذاتي إلى وسط ، ومنها أنها غنية عن السبب ، بمعنى أنها لا تحتاج إلى سبب وراء سبب ذي الذاتي ، فعله وجود الماهية بعينها علة أجزائها الذاتية.

ومنها أن الأجزاء الذاتية متقدمة على ذي الذاتي.

والإشكال في تقدم الأجزاء على الكل ، بأن الأجزاء هي الكل بعينه فكيف تتقدم على نفسها ، مندفع بأن الاعتبار مختلف ، فالأجزاء بالأسر متقدمة ، على الأجزاء بوصف الاجتماع والكلية ، على أنها إنما