درس بدایة الحکمة

جلسه ۲۶: اقسام امکان

 
۱

خطبه

۲

خلاصه مطالب گذشته

گفتیم امکان یک معنا دارد که وقتی لفظ امکان به شکل مطلق گفته می‌شود همان اراده می‌شود و آن عبارت است از سلب ضرورت وجود و عدم. در مقابل وجوب که به معنای ضرورت وجود است و در مقابل امتناع که به معنای ضرورت عدم است. به این امکان، امکان خاص یا خاصی گفته می‌شود.

امکان گاه به معنای سلب ضرورت از جانب مخالف که عدم است می‌آید. اگر در عرف می‌گویند فلان چیز ممکن است یعنی عدم برای آن ضرورت ندارد به این معنا که محال نیست. عرف در این حال به خود شیء کار ندارد که آیا وجودش ضروری نیست (امکان خاص) و یا ضروری است (واجب) بنا بر این امکان عرفی با واجب و با امکان خاص سازگار است بنا بر این، این امکان از امکان اول عام‌تر است.

معنای سوم امکان این است که ضرورت یک محمول را از موضوع سلب می‌کنیم و این سلب هم به حسب ذات است و هم به حسب وصف و هم به حسب وقت (بر خلاف امکان خاص که ضرورت محمول از موضوع به حسب ذات سلب می‌شد یعنی وجود یا عدم محمول برای ذات موضوع ضرورت ندارد)

واضح است که هرچه قیود یک شیء بیشتر شود آن شیء خاص‌تر می‌شود از این رو این امکان، اخص می‌شود.

۳

امکان استقبالی

امکان، قسم چهارمی هم دارد که به آن امکان استقبالی می‌گویند و آن اینکه ضرورت محمول از موضوع به حسب ذات، وصف، وقت و هم به حسب ضرورت به شرط محمول سلب می‌شود.

این نسبت به قضایایی صادق است که در آن محمول برای موضوع محقق نشده است. مثلا می‌گوییم: زید کاتب غدا بالامکان. معنای امکان این است که کتابت برای ذات انسان ضرورت ندارد، برای زید با وصفی یا وقتی هم ضرورت ندارد زیرا در زید، وصف یا وقتی را لحاظ نکردیم. همچنین به حسب به شرط محمول هم برایش ضرورت ندارد زیرا ضرورت به شرط محمول این است که محمول برای موضوع محقق شود بعد بگوییم این موضوع که دارای این محمول است، محمول برای آن ضرورت دارد. یعنی زید بالفعل کاتب باشد و بعد بگوییم: زیدی که کاتب است، بالضرورة کاتب می‌باشد.

این در حالی است که در ما نحن فیه، کتابت برای زید بالفعل محقق نیست بلکه قرار است او فردا کاتب باشد. فردا چون هنوز نیامده است بنا بر این ضرورت محمول برای موضوع حاصل نشده است.

این امکان از معنای سوم که اخص بود، خاص‌تر می‌باشد زیرا علاوه بر سه ضرورت فوق یک ضرورت دیگر هم از آن سلب می‌شود.

البته باید توجه داشت که این امکان بر حسب غفلت صحیح است به این معنا که اگر کسی متوجه باشد که هر امری در زمان خودش یا علت دارد و یا نه به این معنا که محمول اگر علتش باشد، برای موضوع ضرورت دارد و الا عدمش برای موضوع ضرورت دارد چون علتش نیست. بنا بر این نسبت به آینده نمی‌توان گفت که محمول برای موضوع امکان دارد زیرا اگر در آینده، کتابت باشد یعنی علت کتابت وجود داشته باشد در این صورت محمول برای موضوع ضروری می‌شود و می‌گوییم: زید الکاتب غدا کاتب بالضرورة اگر هم کتابت برای او محقق نیست چون علت کتابت نیست عدم محمول برای آن ضروری می‌شود. شق سومی هم وجود ندارد.

۴

تطبیق امکان استقبالی

وقد يستعمل بمعنى سلب الضرورة من الجهات الثلاث والضرورة بشرط المحمول أيضا، (امکان گاه به معنای چهارمی می‌آید یعنی محمول به خاطر ذات، وصف و وقت از محمول سلب می‌شود و اضافه بر آن ضرورت به شرط محمول نیز از آن سلب می‌شود) كقولنا: (زيد كاتب غدا بالإمكان)، (یعنی کتابت برای ذات زید ضرورت ندارد، برای زید با وصف و یا وقت خاص ضرورت ندارد و هکذا به شرط محمول هم برای آن ضرورت ندارد) ويختص بالأمور المستقبلة التي لم تتحقق بعد حتى يثبت فيها الضرورة بشرط المحمول، (این امکان، مختص به امور آینده است؛ اموری که هنوز محقق نشده‌اند تا در آنها ضرورت به شرط محمول ثابت شود زیرا ضرورت به شرط محمول آن است که محمول برای موضوع محقق شود و بعد بگویند، آن موضوع با آن محمول اگر جمع شود محمول برای آن ضرورت دارد.)

وهذا الإمكان إنما يثبت بحسب الظن والغفلة عن أن كل حادث مستقبل إما واجب أو ممتنع (این امکان به حسب گمان و غفلت قابل تحقق است. یعنی باید از این نکته چشم پوشی کرد که هر حادثی در آینده یا علتش محقق است یا نه اگر باشد واجب می‌شود و الا ممتنع) لانتهائه إلى علل موجبة (زیرا عالَم، عالَم علیت است و هر حادثی بالاخره به علتی منتهی می‌شود بنا بر این اگر آن علت باشد، شیء، حادث می‌شود و وجود برایش واجب می‌شود و اگر علتش نباشد، عدم برای شیء ضرورت می‌یابد.) مفروغ عنها، (و این نکته مفروغ عنه و از مسلمات است و هیچ چیز نمی‌تواند اتفاقا و از روی تصادف به وجود آید.) ويسمى: (الإمكان الإستقبالي). (به این امکان، امکان استقبالی می‌گویند.)

۵

امکان وقوعی

امکان به دو معنای دیگر هم استعمال می‌شود:

یکی از آنها امکان وقوعی نام دارد که به این معنا است که وقوع یک شیء مستلزم محال نیست یعنی آن شیء می‌تواند در خارج واقع شود. بنا بر این هم باید ذاتا ممکن باشد و هم اینکه به سبب غیر محال نباشد. خلاصه اینکه هم به حسب ذاتش ممکن باشد و هم به سبب عوامل خارجی مانعی برای وقوع آن نباشد. مثلا وقتی دست من ساکن است و من آن را حرکت می‌دهم، این حرکت هم ذاتا امکان دارد (چون شیء ممکن ذاتا این قابلیت را دارد که حرکت کند) و هم مانعی برای آن نیست مثلا دست من را نبسته‌اند تا جلوی حرکت آن را بگیرند. (بر خلاف مجردات که در آنها امکان حرکت وجود ندارد.)

بر خلاف اجتماع نقیضین که ذاتا محال است محقق شود و بر خلاف دستی که بسته است که بالغیر محال است حرکت کند. اگر دست بسته بخواهد حرکت کند لازمه‌اش این است که هم مانع از حرکت باشد و هم نباشد و این مستلزم اجتماع نقضین است و محال می‌باشد.

بعد علامه اضافه می‌کند که این امکان به معنای سلب امتناع از جانب موافق است کما اینکه امکان عام و امکان ذاتی به معنای سلب ضرورت از جانب مخالف بود.

۶

تطبیق امکان وقوعی

وقد يستعمل الإمكان بمعنيين آخرين: (گاه امکان به دو معنای دیگر نیز استعمال می‌شود) أحدهما: ما يسمى: (الإمكان الوقوعي)، (یکی از آنها به امکان وقوعی نامیده می‌شود) وهو كون الشئ بحيث لا يلزم من فرض وقوعه محال، (یعنی شیء به گونه‌ای باشد که از فرض وقوع آن محالی به وجود نیاید) أي ليس ممتنعا بالذات أو بالغير، (یعنی ذاتا و بالغیر امتناعی برای وجود آن نباشد.) وهو سلب الامتناع عن الجانب الموافق، (امکان وقوعی به این معنا است که جانب موافق قضیه محال نیست یعنی اگر می‌گوییم حرکت برای دست ممکن است یعنی حرکت برای دست محال نیست) كما أن الإمكان العام سلب الضرورة عن الجانب المخالف. (همان طور که امکان عام به معنای سلب ضرورت از جانب مخالف بود یعنی اگر می‌گفتیم: حرکت برای دست ممکن است یعنی عدم حرکت برای آن ضرورت ندارد.)

باید توجه داشت که در امکان وقوعی و امکان عام، امتناع را سلب می‌کنیم. بنا بر این امکان وقوعی به این معنا است که شیء ممتنع نیست و می‌تواند محقق شود و امکان عام هم به این معنا است که عدم برای آن ضرورت ندارد یعنی شیء ممتنع نیست و می‌تواند محقق شود. بنا بر این بازگشت هر دو باید به یک معنا باشد و امکان وقوعی باید به امکان عام بر گردد.

بنا بر این تعریف امکان وقوعی آن است که شیء نه بالذات و نه بالغیر ممتنع نباشد اما اینکه علامه اضافه کرده است که امکان وقوعی به معنای سلب امتناع از جانب موافق است کار را خراب می‌کند زیرا موجب می‌شود که امکان وقوعی به معنای امکان عام باشد. از این رو در اسفار و حتی در نهایه، امکان وقوعی به این معنا تفسیر نشده است.

۷

امکان استعدادی

نوعی دیگر از امکان، امکان استعدادی نام دارد

بعضی از مادیات استعدادی دارند. این استعداد که در یک ماده است به منظور خاصی در آن وجود دارد. مثلا هسته‌ی خرما این استعداد را دارد که یک درخت شود و یا نطفه، استعداد دارد که انسان شود و هکذا. استعداد به این معنا است که آن شیء قوه و توان این را دارد که به جایی برسد. به آن قوه و توان، استعداد می‌گویند.

این استعداد، یک واقعیت است و امری خیالی نیست.

استعداد امری است طرفینی و این گونه نیست که در شیء باشد ولی به چیز دیگری ارتباط نداشته باشد. از یک سو در چیزی هست و از سوی دیگر می‌تواند به جایی برسد بنا بر این استعداد از یک سو با شیء مستعد که استعداد دارد ارتباط دارد و از سویی دیگر با شیء مستعد له ارتباط دارد. بنا بر این استعداد یک معنای ارتباطی است مانند علم که اضافی است یعنی کسی که عالم است و چیزی که معلوم می‌باشد.

بر خلاف حیات که یک طرفی است و صفتی نفسی است و فقط می‌گوید زید زنده است.

حال اگر این غایتی که شیء دارد و به آن استعداد می‌نامیم به خود شیء نسبت داده شود به آن استعداد می‌گویند ولی اگر به شیء مستعد له نسبت داده شود به آن امکان استعدادی می‌گویند. مثلا می‌گویند: هسته استعداد دارد درخت شود و درخت امکان دارد که در این هسته محقق شود. یعنی صورت درختی روی هسته آید.

حقیقت امکان استعدادی با استعداد یکی است یعنی حقیقت هر دو یکی است ولی فقط از لحاظ اعتبار با هم فرق دارند به این معنا که اگر استعداد را با معروض و موضوع خودش بسنجیم به آن استعداد می‌گوییم ولی اگر با شیء مستعد له سنجیده شود به آن امکان استعداد می‌گویند.

نتیجه اینکه امکان استعدادی به معنای خود استعداد است و استعداد هم امری عینی و خارجی می‌باشد. بر خلاف امکانی که گفتیم به این معنا است که نسبتش با وجود و عدم مساوی است که فقط در ذهن و اعتبار ذهنی قابل تصور است و الا در خارج شیء یا موجود است که وجود برایش ضرورت دارد و یا نیست که یعنی عدم برایش ضرورت دارد.

۸

تطبیق امکان استعدادی

وثانيهما: الإمكان الاستعدادي، (قسم دوم امکان استعدادی نام دارد) وهو - كما ذكروه - نفس الاستعداد ذاتا، وغيره إعتبارا، (و همان طور که فلاسفه گفته‌اند همان نفس استعداد است و فقط از لحاظ اعتبار با آن فرق دارد به این معنا که اگر با موضوع خودش سنجیده شود استعداد است و اگر با مستعد له سنجیده شود به آن امکان استعدادی می‌گویند) فإن تهيؤ الشئ لأن يصير شيئا آخر، له نسبة إلى الشئ المستعد، ونسبة إلى الشئ المستعد له، (آمادگی یک شیء مانند هسته که چیز دیگری مانند درخت شود امری است اضافی که از یک سو نسبتی با شیء مستعد دارد که همان هسته است و از سویی دیگری نسبتی با مستعد له دارد که همان درخت می‌باشد.) فبالاعتبار الأول يسمى: (استعدادا) (به اعتبار اول به آن استعداد می‌گویند) فيقال مثلا: (النطفة لها استعداد أن تصير إنسانا)، (مثلا می‌گویند نقطه این استعداد را دارد که انسان شود) وبالاعتبار الثاني يسمى: (الإمكان الاستعدادي) (و به اعتبار دوم که با مستعد له سنجیده می‌شود) فيقال: (الانسان يمكن أن يوجد في النطفة). (یعنی انسان امکان استعدادی دارد که صورتش در نطفه منعکس شود)

والفرق بينه وبين الإمكان الذاتي (فرق بین امکان استعدادی و امکان ذاتی که همان امکان خاص است در این است که) أن الإمكان الذاتي - كما سيجئ - اعتبار تحليلي عقلي (امکان ذاتی همان گونه که بعدا به آن اشاره خواهیم کرد اعتباری است که به تحلیل عقل استوار است و عقل در مقام تحلیل و درک آن را لحاظ می‌کند) يلحق الماهية المأخوذة من حيث هي، (و عقل وجود و عدم هر دو را از ماهیت سلب می‌کند و نام آن را امکان می‌گذارد بنا بر این چون اعتبار آن به حکم عقل است امکان آن هم به حکم عقل و در ذهن است نه در خارج. بر این اساس، این نوع امکان به ماهیت ملحق می‌شود نه به وجود خارجی) والإمكان الاستعدادي صفة وجودية تلحق الماهية الموجودة، (این در حالی است که امکان استعدادی صفتی است وجودی و به ماهیت موجود در خارج بار می‌شود. بر خلاف تصور هسته که هرگز درخت نمی‌شود بله می‌توان درخت را تصور کرد ولی در عین حال هم هسته در ذهن هست و هم درخت ولی در خارج هسته از بین می‌رود و صورت درخت جایگزین آن می‌شود.) فالإمكان الذاتي يلحق الماهية الانسانية المأخوذة من حيث هي، (بنا بر این امکان ذاتی به ماهیت انسان من حیث هی هی و با قطع نظر از هر چیز بار می‌شود) والإمكان الاستعدادي يلحق النطفة الواقعة في مجرى تكون الانسان. (ولی امکان استعدادی ملحق می‌شود به نطفه‌ی واقعی خارجی که در مسیر رسیدن به شکل انسان است.)

۹

سه فرق

بعد علامه اضافه می‌کند که از این فرق اساسی سه فرق فرعی نشئت می‌گیرد:

فرق اول این است که می‌فرمایدولذا كان الإمكان الاستعدادي قابلا للشدة والضعف، (به همین دلیل، امکان استعدادی قابل شدت و ضعف است ولی امکان ذاتی قابل شدت و ضعف نیست به این معنا که یا هست یا نیست یعنی شیء یا ممکن هست یا نه و دیگر ممکن‌تر در آن وجود ندارد. ولی وقتی سخن از استعداد است در آن شدت و ضعف راه دارد و آن اینکه هر قدر شیء به مستعد له نزدیک‌تر شود استعداد در آن قوی‌تر است.) فإمكان تحقق الانسانية في العلقة أقوى منه في النطفة، (به همین دلیل نطفه استعداد دارد انسان شود ولی استعداد علقه از آن شدیدتر است است و به همین نسبت استعداد جنین به انسان شدت اقوی می‌باشد. استعداد چون امری است وجودی از این جهت مانند وجود قابل شدت و ضعف می‌باشد.) بخلاف الإمكان الذاتي، فلا شدة ولا ضعف فيه. (بر خلاف امکان ذاتی که شدت و ضعف در آن معنی ندارد)

فرق دوم این است که می‌فرمایدولذا أيضا، (حال که امکان استعدادی امری است وجودی) كان الإمكان الاستعدادي يقبل الزوال عن الممكن، (امکان استعدادی قابل زوال است یعنی وقتی ماده‌ای که نطفه است به انسان تبدیل شده است دیگر استعداد انسانیت از بین می‌رود زیرا این استعداد به فعلیت رسیده است و دیگر امکان تحقق انسان در نطفه از بین رفته است. ولی در امکان ذاتی عدم راه ندارد زیرا هر وقت اعتبار شود وجود دارد) فإن الاستعداد يزول بعد تحقق المستعد له بالفعل، بخلاف الإمكان الذاتي، (بنا بر این استعداد، بعد از اینکه مستعد له در خارج به فعلیت رسیده است از بین می‌رود. بالفعل و بالقوه هرگز با هم جمع نمی‌شوند زیرا متضایفین هستند وقتی یکی آید دیگری باید از بین برود قابل جمع نیسند) فإنه لازم الماهية، هو معها حيثما تحققت. (زیرا ماهیت هر جا باشد امکان با آن هست و هرگز این دو از هم جدا نمی‌شوند.)

فرق سوم این است که می‌فرمایدولذا أيضا، كان الإمكان الاستعدادي - ومحله المادة بالمعنى الأعم - يتعين معه الممكن المستعد له، (امکان استعدادی چون امری است وجودی مسیر و خط خاصی دارد. مثلا هسته می‌گوید که به سمت درخت شدن در حرکت است بر خلاف امکان ماهوی که چون اعتباری است هیچ چیزی را نشان نمی‌دهد و فقط می‌گوید که وجود و عدم برای ممکن یکی است. این امکان نه حرکت به سمت وجود دارد و نه حرکت به سوی عدم. بنا بر این امکان استعدادی محلش ماده به معنای اعم است یعنی روی ماده قرار می‌گیرد و ماده هم به معنای اعم مراد است. توضیح اینکه ماده گاه به معنای اعم است و گاه اخص. ماده بالمعنی الاخص و سابقا هم گفتیم که ماده‌ای که در جنس است امری است مبهم که قوه‌ی محض است و صورت‌های جوهری مختلفی را می‌پذیرد. این امر مبهم که گاه صورت چوب را دارد و گاه صورت خاکستر را و یا گاه صورت نطفه را دارد و گاه علقه و مضغه و انسان را. این ماده را ماده‌ی اولی و ماده بالمعنی الاخص می‌گویند. ولی گاه ماده، بالمعنی الاعم است یعنی هر چیزی که متعلق چیز دیگری است. بنا بر این هر جسمی برای اعراضش ماده می‌شود زیرا عرض روی جسم می‌آید. به این معنا، ماده‌ی بالمعنی الاخص هم ماده است زیرا صور جوهری به آن تعلق می‌گیرد و بدن هم ماده برای نفس است زیرا نفس به آن تعلق می‌گیرد و آن را انسان می‌کند و از جسد خارج می‌کند. بنا بر این ماده بالمعنی الاعم هم شامل ماده بالمعنی الاخص می‌شود هم شامل موضوع اعراض می‌شود که چیزی که اعراض روی آن می‌آید که همان جسم است را شامل می‌شود و هم شامل متعلق نفس می‌شود. خلاصه اینکه امکان استعدادی مربوط به ماده بالمعنی الاعم است نه ماده بالمعنی الاخص. یعنی هم روی ماده بالمعنی الاخص می‌رود که می‌گوییم نطفه استعداد دارد انسان شود، هم روی جوهر می‌رود که می‌گوییم: این جسم استعداد دارد سفید شود هم روی بدن می‌رود که می‌گوییم استعداد دارد روح به آن تعلق گیرد. بنا بر این این استعداد مختص به ماده‌ی بالمعنی الاخص نیست بلکه روی هر ماده‌ای می‌رود. به هر حال، ماده با این امکان استعدادی تبدیل به ممکن مستعد له می‌شود. استعداد می‌گوید که این ماده برای هر چیزی استعداد ندارد بلکه تعین در استعداد خاص دارد مثلا هسته‌ی خرما استعداد برای درخت زردآلو شدن را ندارد.) كالإنسانية التي تستعد لها المادة، (مانند انسانیت که ماده آن استعداد را دارد) بخلاف الإمكان الذاتي الذي في الماهية، فإنه لا يتعين معه لها الوجود أو العدم. (بر خلاف امکان ذاتی که بر ماهیت عارض می‌شود و به این معنا است که وجود و عدم در مورد آن یکسان ست) والفرق بين الإمكان الاستعدادي والوقوعي أن الاستعدادي إنما يكون في الماديات، والوقوعي أعم موردا. (فرق بین امکان استعدادی و وقوعی این است که امکان استعدادی فقط مربوط به مادیات است یعنی جایی که ماده و محل و حالّی باشد ولی امکان وقوعی هم در مادیات راه دارد و هم در غیر مادیات زیرا امکان وقوعی به این معنا است که شیء ذاتا ممکن است و مانعی هم برای تحققش نیست. بنا بر این امکان وقوعی در موجودی مثل ملک وجود دارد ولی امکان استعدادی در آن نیست زیرا موجود مجرد هر چه دارد همه را بالفعل دارد و استعداد بالقوه در آن وجود ندارد و به عبارت دیگر حرکت در آنها معنا ندارد.)

الاعتبار العقلي ، بمقايسة المحمول إلى الموضوع ، لا ينافي ثبوت الضرورة بحسب الخارج بثبوت العلة ، ويسمى الإمكان الأخص.

وقد يستعمل بمعنى سلب الضرورة من الجهات الثلاث ، والضرورة بشرط المحمول أيضا ، كقولنا زيد كاتب غدا بالإمكان ، ويختص بالأمور المستقبلة التي لم تتحقق بعد ، حتى يثبت فيها الضرورة بشرط المحمول ، وهذا الإمكان إنما يثبت بحسب الظن والغفلة ، عن أن كل حادث مستقبل إما واجب أو ممتنع ، لانتهائه إلى علل موجبة مفروغ عنها ، ويسمى الإمكان الاستقبالي.

وقد يستعمل الإمكان بمعنيين آخرين ، أحدهما ما يسمى الإمكان الوقوعي ، وهو كون الشيء بحيث لا يلزم من فرض وقوعه محال ، أي ليس ممتنعا بالذات أو بالغير ، وهو سلب الامتناع عن الجانب الموافق ، كما أن الإمكان العام سلب الضرورة عن الجانب المخالف.

وثانيهما الإمكان الاستعدادي وهو كما ذكروه ، نفس الاستعداد ذاتا وغيره اعتبارا ، فإن تهيؤ الشيء لأن يصير شيئا آخر ، له نسبة إلى الشيء المستعد ، ونسبة إلى الشيء المستعد له ، فبالاعتبار الأول يسمى استعدادا ، فيقال مثلا النطفة لها استعداد أن تصير إنسانا ، وبالاعتبار الثاني يسمى الإمكان الاستعدادي فيقال ، الإنسان يمكن أن يوجد في النطفة.

والفرق بينه وبين الإمكان الذاتي ، أن الإمكان الذاتي كما سيجيء (١) ، اعتبار تحليلي عقلي ، يلحق الماهية المأخوذة من حيث هي ، والإمكان الاستعدادي صفة وجودية ، تلحق الماهية الموجودة ، فالإمكان الذاتي يلحق الماهية الإنسانية ، المأخوذة من حيث هي ، والإمكان الاستعدادي ، يلحق

__________________

(١) في الفصل الآتي.

النطفة الواقعة في مجرى تكون الإنسان.

ولذا كان الإمكان الاستعدادي قابلا للشدة والضعف ، فإمكان تحقق الإنسانية في العلقة أقوى منه في النطفة ، بخلاف الإمكان الذاتي فلا شدة ولا ضعف فيه.

ولذا أيضا ، كان الإمكان الاستعدادي يقبل الزوال عن الممكن ، فإن الاستعداد يزول بعد تحقق المستعد له بالفعل ، بخلاف الإمكان الذاتي فإنه لازم الماهية ، هو معها حيثما تحققت.

ولذا أيضا كان الإمكان الاستعدادي ، ومحله المادة بالمعنى الأعم (١) ، يتعين معه الممكن المستعد له ، كالإنسانية التي تستعد لها المادة ، بخلاف الإمكان الذاتي الذي في الماهية ، فإنه لا يتعين معه لها الوجود أو العدم.

والفرق بين الإمكان الاستعدادي والوقوعي ، أن الاستعدادي إنما يكون في الماديات ، والوقوعي أعم موردا.

الفصل السابع

في أن الإمكان اعتبار عقلي وأنه لازم للماهية

أما أنه اعتبار عقلي ، فلأنه يلحق الماهية المأخوذة عقلا ، مع قطع النظر عن الوجود والعدم ، والماهية المأخوذة كذلك اعتبارية بلا ريب ، فما يلحق بها بهذا الاعتبار كذلك بلا ريب ، وهذا الاعتبار العقلي لا ينافي كونها ، بحسب نفس الأمر إما موجودة أو معدومة ، ولازمه كونها محفوفة بوجوبين أو امتناعين ،

__________________

(١) المادة بالمعنى الأعم تشمل المادة بالمعنى الأخص ، وهي الجوهر القابل للصور المنطبعة فيها ، كمادة العناصر لصورها ، وتشمل متعلق النفس المجردة ، كالبدن للنفس الناطقة ، وتشمل موضوع العرض ، كالجسم للمقادير والكيفيات. ـ منه (رحمه الله) ـ.