درس بدایة الحکمة

جلسه ۱۹: اشکالات وارده بر وجود ذهنی

 
۱

خطبه

۲

اشکال چهارم و جواب آن

گفتیم بر وجود ذهنی به این معنا که هنگام علم به اشیاء خود ماهیت اشیاء وارد ذهن شود اشکالاتی وارد شده است و اکنون به اشکال چهارم رسیده‌ایم.

ما چیزهایی که ذاتا محال است را می‌توانیم تصور کنیم. مثلا اجتماع ضدین را ابتدا تصور می‌کنیم و بعد حکم می‌کنیم که محال است. حکم کردن و تصدیق کردن فرع تصور موضوع و محمول است. پس باید ابتدا اجتماع ضدین را تصور کرد و بعد حکم کرد که محال است هکذا شریک الباریء و اجتماع ضدین و سلب شیء از نفس را تصور می‌کنیم و بعد حکم می‌کنیم اینها محال اند.

وقتی اینها را تصور می‌کنیم معنایش اگر این باشد که همین‌ها وارد ذهن می‌شود و لازمه‌اش این است که اینها در ذهن وجود دارد و در ذهن ثابت است. بنا بر این اجتماع نقیضین وجود پیدا می‌کند و واقع شده است و این علامت آن است که محال نیست.

از آن طرف واضح است که اینها محال هستند و هرگز واقع نمی‌شوند بنا بر این چاره‌ای نیست که بگوییم، وجود ذهنی هرگز وجود ندارد و گر چیزی وارد ذهن می‌شود یا شبحی از آن اشیاء به ذهن می‌آید و یا اصلا چیزی وارد ذهن نمی‌شود.

جوابی که صدر المتالهین از اشکال اول و دوم داد در اینجا هم وارد می‌شود و آن اینکه آنی که در ذهن است اجتماع نقیضین به حمل اولی است یعنی مفهوم اجتماع نقیضین نه اینکه حقیقت اجتماع نقیضین به حمل شایع وارد ذهن شود. بنا بر این مفهوم نقیضین می‌تواند وارد ذهن شود و مشکلی ایجاد نمی‌شود. آنی که محال است حقیقت و مصداق خارجی اجتماع نقیضین است و حال آنکه آن وارد ذهن نمی‌شود. به عبارت دیگر آنی که وارد ذهن شده است کیفی است نفسانی که به آن علم می‌گویند.

همچنین شریک الباریء که در ذهن است مفهوم آن است نه شریک الباریء واقعی که خلق را ایجاد کرده است و با خدا در این خلقت شریک است. صورتی که در ذهن است خودش مفهوم نفس من است و نفس مخلوق خداوند می‌باشد و آنی که در ذهن است موجودی ممکن است و هرگز شریک الباریء واقعی نیست. آنی که محال است شریک الباریء به حمل شایع است که در خارج باید محقق شود.

ما هم قائل نشدیم که وقتی اشیاء را تصور می‌کنیم حقیقت آن اشیاء وارد ذهن می‌شود بلکه فقط مفهوم آنها وارد ذهن می‌شود.

۳

تطبیق اشکال چهارم و جواب آن

الإشكال الرابع: (مقدمه‌ی اول این است که) أنا نتصور المحالات الذاتية، (ما چیزهایی را تصور می‌کنیم که ذاتا محال است) كشريك البارئ، واجتماع النقيضين وارتفاعهما، وسلب الشئ عن نفسه، (زیرا محال است که شیء خودش نباشد زیرا بازگشت آن به اجتماع نقیضین است.) (مقدمه‌ی دوم این است که) فلو كانت الأشياء حاصلة بأنفسها في الأذهان، (اگر قرار بود اشیاء خودشان و نه شبحشان در ذهن حاضر باشد) استلزم ذلك ثبوت المحالات الذاتية (حصول این محالات ذاتیه در ذهن مستلزم آن است که محالات ذاتیه تحقق و ثبوت داشته باشند.).

والجواب عنه: أن الحاصل من المحالات الذاتية في الأذهان مفاهيمها بالحمل الأولي، (جواب این است که آنی که از محالات ذاتی در ذهن‌ها حاصل می‌شود مفاهیم محالات ذاتیه است نه حقیقت آنها. به عبارت دیگر، مفاهیم آنها به حمل اولی وارد ذهن می‌شود) دون الحمل الشائع (نه آن مفاهیم به حمل شایع). فشريك البارئ في الذهن شريك البارئ بالحمل الأولي، (بنا بر این شریک الباریء که در ذهن است هرچند شریک الباریء است ولی فقط مفهوم شریک الباریء است) وأما بالحمل الشائع فهو كيفية نفسانية ممكنة مخلوقة للبارئ، (اما به حمل شایع، آنی که در ذهن است صرفا یک کیفیت نفسانی است و عرضی که به نفس عارض شده است یعنی نفس قبلا عالم نبود و الآن عالم شده است و نفس به کیفیتی دست یافته است. این کیفیت نفسانی مخلوق نفس است و ممکن می‌باشد و چیزی است که قبلا نبود و الآن محقق شده است. این هرگز نمی‌تواند شریک الباریء باشد که واجب الوجود است.) وهكذا في سائر المحالات. (در سایر محالات نیز همین حکم جاری است یعنی آنی که در ذهن است مفهوم آنها است نه حقیقت واقعی آنها)

۴

اشکال پنجم و جواب آن

اشکال پنجم: این اشکال و اشکال بعد از سنخ اشکالات قبلی نیست. جواب اشکالات سابق به یک چیز بر می‌گشت ولی این اشکال شکل جدیدی دارد و اشکالی علمی است و آن اینکه:

ما منطقه‌ی وسیعی را تصور می‌کنیم. وقتی از پنجره به بیرون نگاه می‌کنیم دشت وسیع و یا خیابان‌ها و میدان‌ها را می‌بینیم. ما به اینها علم داریم. حال اگر بخواهیم قائل به وجود ذهنی شویم معنایش این است که صورتی از همه‌ی آنچه در خارج است وارد ذهن شده باشد. معنایش این است که این منطقه‌ی به حس من که چشم است وارد شده باشد و بعد وارد اعصاب من شود و درک کنم و بعد وارد مغز شود. امکان ندارد منطقه‌ای به این وسعت در فضایی بسیار محدود که همان چشم، اعصاب چشم و مغز منعکس شود. لازمه‌اش این است که چیز کبیر در چیز صغیر وارد شود که از محالات است. بنا بر این علم به خارج نوعی ارتباط نفس با خارج است نه اینکه خارج بعینه وارد ذهن شود.

بعد مستشکل می‌گوید: شاید در پاسخ بگویید که چشم، اعصاب و آن بخشی از مغز که عکس خارج قرار است در آن منعکس شود غیر متناهی است زیرا بعد می‌گوییم که هر جسمی قابل انقسام است الی غیر النهایة. جسم یعنی موجودی مادی که حجم دارد که هرچه تقسیم شود به نهایتی نمی‌رسد که دیگر قابل تقسیم نباشد. هرچند تقسیم کننده شاید ابزار لازم را نداشته باشد که بتواند آن جسم را تقسیم کند ولی از نظر عقلی، آن جسم همچنان قابل تقسیم است. این قابلیت تقسیم برهانی است زیرا جسم، طول و عرض و بعد دارد و این جوهر تا وجود دارد قابل تقسیم است. عقل در این مورد حکمی کلی دارد و آن اینکه هرچی که دارای طول و عرض و عمق است همچنان قابل تقسیم است. اگر قرار بود که آخرین جزء دیگر قابل تقسیم نباشد یعنی دیگر طول و عرض و عمق نداشته باشد در این حال اگر هزاران جزء از آنها را کنار هم بگذاریم نباید دارای طول و عرض و عمق شوند مانند اینکه هزاران صفر را به هم اضافه کنیم.

مستشکل با این مقدمه می‌گوید: آن سلول عصبی که در مغز است و یا سلول‌های اعصاب هرچند کوچک هستند ولی تا غیر نهایت قابل انقسام می‌باشند بنا بر این می‌توانند عکس‌های بزرگ را در خود منعکس کنند زیرا عکس که متناهی است قابل مقایسه با غیر متناهی نیست.

بعد مستشکل از این اشکال جواب می‌دهد و می‌گوید: هرچند اگر نتوانیم از این اشکال به شکل عقلی جواب دهیم ولی واضح است که کف دست بالبداهه این گنجایش را ندارد که کوهی را در بر بگیرد.

(البته جواب علمی آن این است که تقسیم هرچند غیر متناهی است ولی این دلیل نمی‌شود که خود شیء هم نامتناهی باشد.)

پاسخ از این اشکال: ذهن به معنای اعصاب چشم و یا سلول‌های مغزی که مربوط به بینایی است. اینها همه ابزاری است که در دست ذهن است. ذهن از ابزار نفس است که مجرد می‌باشد. نفس دو جنبه‌ی مستقل دارد: جنبه‌ی تحریک که به آن قوه‌ی عامله می‌گویند و جنبه‌ی ادراک که به آن قوه‌ی عالمه می‌گویند. قوه‌ی عالمه خود مراتبی دارد و یک مرتبه از آن ادراک صورت‌های جزئی است. این، یکی از کارهای روح است و ذهن یکی از مراتب روح می‌باشد. روح است که ادراک‌های حصولی را درک می‌کند.

علم نه در اعصاب محقق می‌شود و نه در مغز. چشم، مغز و اعصاب ابزاری هستند که موجب می‌شود این علم برای نفس حاصل شود به این معنا که اگر چشم نباشد آن تصویر هم برای ذهن محقق نمی‌شود. نفس هرچند مجرد است ولی به ابزار مادی نیازمند است تا بتواند چیزهایی را درک کند. نفس اگر بخواهد ببیند باید از زاویه‌ی چشم مادی اقدام کند. ولی آنی که می‌بیند نفس است نه خود چشم. چشم مانند دوربین عکاسی است که فقط عکسی را می‌گیرد و حال آنکه خودش نمی‌تواند آن عکس را ببیند.

مجرد گاه عقلی است و آن مجردی است که طول و عرض و عمق ندارد و مجرد مثالی آن است که هرچند ماده ندارد ولی طول و عرض و عمق دارد. تصاویری که در ذهن است همه از باب مجرد مثالی هستند که همه چیز را دارند ولی ماده و سنگینی و وزن ماده و مانند آن را دارا نیست ولی آثار ماده که طول و عرض و عمق و رنگ و مانند آن است را دارد.

این ادراکات که مجرد مثالی است می‌تواند در ذهن داخل شود ولی نه به این معنا که وارد مغز و اعصاب مادی مغز شود بلکه وارد نفس می‌شود و نفس هم مجرد است.

۵

تطبیق اشکال پنجم و جواب آن

الإشكال الخامس: أنا نتصور الأرض بما رحبت (ما می‌توانیم زمین را به وسعت خودش تصور کنیم. (ما) در اینجا مصدریه است.) بسهولها وجبالها (با دشت‌ها و کوه‌هایش) وبراريها وبحارها، (و بیابان‌ها و دریاهایش) وما فوقها - من السماء - (و حتی آسمان که فوق زمین است را) بأرجائها البعيدة (با ابعاد و نواحی دوردستش و افق دور دستش)، والنجوم والكواكب بأبعادها الشاسعة (ستاره‌ها و سیاره‌ها با ابعاد وسعی که دارند. کسی که پشت تلسکوپ نشسته است خورشید را بسیار بزرگ‌تر می‌بیند و به هر حال وسعت خورشید را می‌تواند حدس بزند و تصور کند)، وحصول هذه المقادير العظيمة في الذهن (این در حالی است که اگر بخواهد این مقادیر عظیمه در ذهن حاصل شود) - بمعنى انطباعها في جزء عصبي أو قوة دماغية، كما قالوا به (به این معنا که اینها در جزئی از اعصاب یا در قوه‌ی دماغیه و قوه‌ای که مربوط به عقل است کما اینکه علماء طبیعی به آن قائل شدند) - من انطباع الكبير في الصغير، وهو محال. (لازمه‌اش این است که کبیر، بتواند در صغیر گنجانده شود و این از محالات است.)

ودفع الإشكال (بعد مستشکل از خودش جواب می‌دهد و می‌گوید اگر در پاسخ بگوید که) بأن المنطبع فيه منقسم إلى غير النهاية (آن جایی که این اشیاء در آن منطبع می‌شوند مانند سلول‌های عصبی و مغزی این قابلیت را دارد که تا بی‌نهایت تقسیم شود) لا يجدي شيئا، (این جواب به هیچ دردی نمی‌خورد زیرا) فإن الكف لا تسع الجبل وإن كانت منقسمة إلى غير النهاية (دست حتی اگر قابل انقسام الی غیر النهایة باشد با این حال نمی‌توان کوه را در آن جای داد. علت آن هم این است که قابلیت تقسیم شدن الی غیر النهایه موجب نمی‌شود بگوییم سطح هم لا متناهی است.).

والجواب عنه: (مرحوم علامه در جواب می‌فرماید:) أن الحق - كما سيأتي - (حق کما اینکه در مباحث علم به آن می‌پردازیم این است که) أن الصور الإدراكية الجزئية غير مادية، (صور ادراکیه‌ی جزئیه مادی نیستند. فلاسفه از قبل همه قائل بودند که صورت ادراکیه‌ی کلیه هرگز نمی‌تواند مادی باشد زیرا آثار مادی را ندارد و مجرد است و فقط با عقل درک می‌شود. با این حال بعضی قائل بودند که صورت‌های جزئی مادی است. مثلا وقتی انسان منظره‌ای را می‌بیند و بعد چشم را می‌بیند و آن صورت را در ذهن همچنان تصور می‌کند، آن صورت، ذهنی است. این علم که احساسی است به این معنا است که علم به چیزی داشته باشیم که الآن قابل حس باشد در برابر حس موجود باشد مانند صورت فردی که در جلوی انسان نشسته است ولی اگر انسان چشم خود را ببندد و یا آن فرد از جلوی انسان کنار رود و انسان همچنان صورت او را در ذهن داشته باشد به آن صورت خیالی می‌گویند. هر دو مورد علم جزئی است زیرا مربوط به صورتی خاص و جزئی است و قدماء قائل بودند که آنها مادی است. بعد می‌گوییم: علم مطلقا مجرد است. این نکته‌ای بودک که صدر المتالهین آن را ثابت کرد و گفت: علم چه احساس باید یا خیال و یا عقل در هر حال مجرد می‌باشد.) بل مجردة تجردا مثاليا، (و این صورت ادراکیه مجرد اند. البته تجرد اینها با تجرد آن مفاهیم فرق دارد به این معنا که) فيها آثار المادة من مقدار وشكل وغيرهما دون نفس المادة، (در این صور ادراکیه آثار ماده مانند طول و عرض و عمق، شکل و رنگ و مانند آن وجود دارد. یعنی اگر زید لباسش مشکی است همان مشکی بودن را درک می‌کنیم. این آثار باید باشد تا به واسطه‌ی آن بتوانیم شیء خارجی را درک کنیم. در عین حال ماده‌ای در آن وجود ندارد.) فهي حاصلة للنفس في مرتبة تجردها المثالي (این صور ادراکیه که مجرد اند در ماده که همان چشم، سلول عصبی یا مغزی باشند منطبع نیستند. بلکه در نفس که خودش مجرد است منطبع می‌باشند.) من غير أن تنطبع في جزء بدني أو قوة متعلقة بجزء بدني، (بدون اینکه در جزئی بدنی مثل سلول‌ها عصبی و مغزی منطبع شوند. حتی در نیروی عقل هم منطبع نیستند زیرا نیروی عقل خود، مادی است.) (بعد علامه اضافه می‌کند که نگویید: حال که نفس این صور را درک می‌کند پس چشم، اعصاب و مغز چه کاره‌اند زیرا می‌گوییم:) وأما الأفعال والانفعالات الحاصلة في مرحلة المادة عند الإحساس بشئ أو عند تخيله (اما تأثیرات و تاثراتی که در مرحله‌ی ماده در خود عضو حس و یا در اعصاب و یا در مغز حاصل می‌شود چه در جایی که ان را احساس می‌کنیم یعنی زمانی که خود ماده توسط حس قابل درک است و چه در جایی که آن را تخیل می‌کنیم یعنی جایی که ماده حضور ندارد در همه‌ی این موارد) فإنما هي معدات تتهيأ بها النفس لحصول الصور العلمية الجزئية المثالية عندها.

(همه‌ی آن اعضاء حسی مانند چشم و سلول‌های مغزی و عصبی یک سری ابزاری است که زمینه سازی می‌کند و به سبب آنها نفس آماده می‌شود تا بتواند صور علمیه‌ی جزئیه را نزد خود حاضر کند.)

۶

اشکال ششم و جواب آن

اشکال ششم: روح این اشکال به اشکال قبلی بر می‌گردد و آن اینکه مستشکل به کسانی که وجود ذهنی را قبول دارند می‌گوید: شما گفتید که ادراک عبارت است از اینکه ماهیت اشیاء بانفسها در ذهن حاصل شود و این در حالی است که ما ثابت کرده‌ایم حوزه‌ی علم، حوزه‌ی مادیات است. علم هرگز نمی‌تواند مجردات را درک کند. علم در مورد مجردات نه این حق را دارد که آن را اثبات کند و نه این حق را دارد که رد نماید. حتی علم در قلمرو خودش حق نفی ندارد. علم فقط می‌تواند چیزهایی را که کشف کرده است بگوید این خاصیت و این نکته وجود ندارد و بس و نمی‌تواند چیزی را نفی کند. مثلا می‌تواند بگوید من جاذبه را کشف کردم و این نکته ثابت می‌باشد ولی نمی‌تواند چیزی را نفی کند و بگوید این چیز وجود ندارد. زیرا ممکن است وجود داشته باشد ولی ابزار علمی نتواند آن را درک کند.

بله تجربه می‌تواند به کمک عقل بگوید: نقیض آن چیزی که ثابت شده است نیست مثلا اگر جاذبه است یقینا ضد آن که عدم جاذبه است نیست. ولی خاصیت‌های دیگری که تجربه به آن دست نیافته است را نمی‌تواند نفی کند.

به هر حال وقتی ما چیزی را می‌بینیم در واقع نور ابتدا به آن شیء می‌خورد و بر می‌گردد و به چشم من می‌رسد و این موجب می‌شود که عکس آن شیء در سلول‌های عصبی چشم منعکس شود و از طریق سلول‌های عصبی به مغز مخابره می‌شود و برای من قابل درک باشد. بنا بر این وقتی عکس آن اشیاء وارد ذهن شده است هرچند تا در عدسی چشم است به شکل عکس است ولی بعد از آن تا وارد مغز شود صرفا یک سری ارتعاشات و مخابرات عصبی است و دیگر حتی عکس هم نیست.

علامه در جواب می‌فرماید: اگر ادراک صرفا یک سری ارتعاشات و مخابرات عصبی است پس ما همین ارتعاشات را درک می‌کند و باید بگوییم که ما نمی‌توانیم واقع را همان گونی که هست درک کنیم و لازمه‌ی آن قول به سوفسطایی بودن است.

مضافا بر اینکه ما اصلا متوجه‌ی این ارتعاشات عصبی نمی‌شویم بلکه فقط خارج را می‌بینیم و اصلا به اینکه این خارج چگونه در ذهن ما منطبع شده است و از طریق ارتعاشات عصبی و مانند آن است یا نه توجه نداریم.

همین بهترین دلیل است که ادراک و علم عبارت از این ارتعاشات و مخابرات نیست زیرا به گواهی خود علم، آنی که در مغز و اعصاب است با خارج مطابق است.

۷

تطبیق اشکال ششم و جواب آن

الإشكال السادس: أن علماء الطبيعة بينوا: (علماء طبیعی این نکته را تبیین کرده‌اند) أن الإحساس والتخيل بحصول صور الأجسام المادية (که احساس و تخیلی که با حصول صور اجسام مادی حاصل می‌شود.) بما لها من النسب والخصوصيات الخارجية (با آنچه که برای آن صورت‌ها از نسبت‌ها و خصوصیات است (نسبت به معنای رابطه‌ی اجزاء با هم است مثلا سر بالا و پا پائین است. و خصوصیات مانند برآمدگی یک قسمت و خراش قسمت دیگر و سایر چیزها) في الأعضاء الحاسة (آن احساس و تخیل، در اعضاء حس کننده مانند چشم منتقل می‌شود) وانتقالها إلى الدماغ، (بعد وارد عقل می‌شود) مع مالها من التصرف فيها بحسب طبائعها الخاصة، (و عقل در آن تصرف می‌کند مثلا عکسی که وارد چشم شده است به صورت عکس وارد ذهن نمی‌شود بلکه سلول‌های مختلف آن عکس را تجزیه می‌کنند و بخشی از سلول‌ها رنگ آن و بعضی خصوصیت‌های دیگر آن عکس را درک می‌کند و مثلا چشم یک نوع تصرفات دیگر در صدایی که شنیده است را انجام می‌دهد و بعد ما حصل را با کمک از یک سری ارتعاشات و مخابرات عصبی به مغز منتقل می‌کنند.) (بعد این اشکال را پاسخ می‌دهد که اگر چنین است چگونه من می‌توانم اشیاء را به همان خصوصیات و اندازه‌ی واقعی درک کنم زیرا جواب این است که) والإنسان ينتقل إلى خصوصية مقاديرها وأبعادها وأشكالها بنوع من المقايسة بين أجزاء الصورة الحاصلة عنده على ما فصلوه في محله، (درک واقعی به سبب این است که انسان از طریق مقایسه‌هایی که دارد می‌توان واقع را متوجه شود مثلا وقتی عکس فردی را که چند سانتی متر در چند سانتی متر است می‌بینیم متوجه می‌شویم که صاحب عکس باید قد بلند یا کوتاه قد باشد. این برای این است که مقدار سر را در عکس در نظر می‌گیریم و آن را بر مقیاس واقعی تطبیق می‌کنیم. به هر حال انسان به خصوصیت مقادیر و ابعاد و اشکال این صور منتقل می‌شود به سبب نوعی از مقایسه که بین اجزاء صورتی که نزد او حاصل است انجام می‌دهد. علماء طبیعت این نکته را کاملا بیان کرده‌اند) ومع ذلك لا مجال للقول بحضور الماهيات الخارجية بأنفسها في الأذهان (بنا بر این دیگر نمی‌توان گفت که ماهیات خارجیه خودشان در ذهن حاضر می‌شوند.).

والجواب عنه: (پاسخ این است که) أن ما ذكروه - من الفعل والإنفعال المادي عند حصول العلم بالجزئيات - في محله، (آنچه آنها گفتند هنگام حصول علم به جزئیات، یک سری که فعل و انفعالاتی مادی در بدن انسان رخ می‌دهد همه صحیح است) لكن هذه الصور المنطبعة المغايرة للمعلومات الخارجية ليست هي المعلومة بالذات، (این صوری که در ماده مانند چشم انسان منطبع است که غیر معلوم خارجی است و با آن فرق دارد به این معنا که اگر آن معلوم بزرگ است این تصویر کوچک است و وقتی به مغز می‌رسد در قالب یک سری ارتعاشات و مخابرات است و حتی دیگر تصویر هم نیست اینها معلوم بالذات ما نیست.) بل هي معدات تهيئ النفس لحضور الماهيات الخارجية عندها بوجود مثالي غير مادي، (بلکه اینها همه یک سری زمینه ساز هستند که نفس را آماده می‌کنند تا ماهیات خارجیه نزد آن حاضر شود و به وجود مثالی غیر مادی نزد نفس حاضر شوند.) وإلا لزمت السفسطة (و الا اگر علم آنی باشد که شما می‌گویید لازمه‌ی آن سفسطه است) لمكان المغايرة بين الصور الحاصلة في أعضاء الحس والتخيل وبين ذوات الصور. (زیرا صوری که نزد اعضاء حس مانند چشم و گوش و اعضاء تخیل مانند مغز و اعصاب منطبق می‌شود با خارج که فضای صاحبان آن صور است متفاوت می‌باشد.) بل هذا (حتی این کشف علماء طبیعی) من أقوى الحجج على حصول الماهيات بأنفسها عند الانسان بوجود غير مادي، (از قوی‌ترین دلیل بر این است که ماهیات هستند که بانفسها و به وجود غیر مادی نزد انسان حاضر می‌شوند و این دلیل بر این است که علم، مجرد است.) فإن الوجود المادي لها كيفما فرض لم يخل عن مغايرة ما بين الصور الحاصلة وبين الأمور الخارجية ذوات الصور، (زیرا وجود مادی حتی اگر در قالب عکس باشد باز با خارج فرق دارد مثلا آن عکس کوچک است و آنی که در خارج است بزرگ می‌باشد.) ولازم ذلك السفسطة ضرورة. (و لازمه‌ی آن سفسطه و انکار علم است و اینکه بگوییم ما به خارج علم نداریم. بنا بر این اگر بگوییم علم مادی است چاره‌ای نداریم مگر اینکه سوفیست شویم. حق این است که علم مجرد است. هم ذهن مجرد است و هم ماهیت.)

موضوعة لها مستغنية عنها في نفسها ، فهي عرض لها ويصدق عليها حد الكيف ، ودعوى أن ليس هناك أمر زائد على النفس ، منضم إليها ممنوعة.

فظهر أن الصورة العلمية من حيث كونها ، حالا أو ملكة للنفس كيف حقيقة وبالذات ، ومن حيث كونها موجودا ذهنيا ، كيف بالعرض وهو المطلوب.

الإشكال الثالث ، أن لازم القول بالوجود الذهني ، وحصول الأشياء بأنفسها في الأذهان كون النفس ، حارة باردة عريضة طويلة ، متحيزة متحركة مربعة مثلثة مؤمنة كافرة وهكذا ، عند تصور الحرارة والبرودة إلى غير ذلك ، وهو باطل بالضرورة بيان الملازمة ، أنا لا نعني بالحار والبارد والعريض والطويل ونحو ذلك ، إلا ما حصلت له هذه المعاني وقامت به.

والجواب عنه ، أن المعاني الخارجية كالحرارة والبرودة ونحوهما ، إنما تحصل في الأذهان بماهياتها لا بوجوداتها العينية ، وتصدق عليها بالحمل الأولي دون الشائع ، والذي يوجب الاتصاف حصول هذه المعاني ، بوجوداتها الخارجية وقيامها بموضوعاتها ، دون حصول ماهياتها لها وقيام ما هي هي بالحمل الأولي.

الإشكال الرابع أنا نتصور المحالات الذاتية ، كشريك الباري واجتماع النقيضين وارتفاعهما ، وسلب الشيء عن نفسه ، فلو كانت الأشياء حاصلة بأنفسها في الأذهان ، استلزم ذلك ثبوت المحالات الذاتية.

والجواب عنه ، أن الحاصل من المحالات الذاتية في الأذهان ، مفاهيمها بالحمل الأولي دون الحمل الشائع ، فشريك الباري في الذهن شريك الباري بالحمل الأولي ، وأما بالحمل الشائع فهو كيفية نفسانية ممكنة مخلوقة للباري ، وهكذا في سائر المحالات.

الإشكال الخامس أنا نتصور الأرض ، بما رحبت بسهولها وجبالها و

براريها وبحارها ، وما فوقها من السماء بأرجائها البعيدة ، والنجوم والكواكب بأبعادها الشاسعة ، وحصول هذه المقادير العظيمة في الذهن ، بمعنى انطباعها في جزء عصبي أو قوة دماغية كما قالوا به ، من انطباع الكبير في الصغير وهو محال ، ودفع الإشكال بأن المنطبع فيه ، منقسم إلى غير النهاية لا يجدي شيئا ، فإن الكف لا تسع الجبل ، وإن كانت منقسمة إلى غير النهاية.

والجواب عنه أن الحق كما سيأتي (١) ، أن الصور الإدراكية الجزئية غير مادية ، بل مجردة تجردا مثاليا ، فيها آثار المادة من مقدار وشكل وغيرهما ، دون نفس المادة ، فهي حاصلة للنفس في مرتبة تجرده المثالي ، من غير أن تنطبع في جزء بدني أو قوة متعلقة بجزء بدني.

وأما الأفعال والانفعالات الحاصلة في مرحلة المادة ، عند الإحساس بشيء أو عند تخيله ، فإنما هي معدات تتهيأ بها النفس ، لحصول الصور العلمية الجزئية المثالية عندها.

الإشكال السادس أن علماء الطبيعة بينوا ، أن الإحساس والتخيل بحصول صور الأجسام المادية ، بما لها من النسب والخصوصيات الخارجية ، في الأعضاء الحاسة وانتقالها إلى الدماغ ، مع ما لها من التصرف فيها بحسب طبائعها الخاصة ، والإنسان ينتقل إلى خصوصية ، مقاديرها وأبعادها وأشكالها بنوع من المقايسة ، بين أجزاء الصورة الحاصلة عنده ، على ما فصلوه في محله ، ومع ذلك لا مجال للقول ، بحضور الماهيات الخارجية بأنفسها في الأذهان.

والجواب عنه ، أن ما ذكروه من الفعل والانفعال المادي ، عند حصول العلم بالجزئيات في محله ، لكن هذه الصور المنطبعة ، المغايرة للمعلومات الخارجية ، ليست هي المعلومة بالذات ، بل هي معدات تهيىء النفس ، لحضور الماهيات الخارجية عندها ، بوجود مثالي غير مادي ، وإلا لزمت السفسطة لمكان

__________________

(١) في المرحلة الحادية عشرة الفصل الأول والثاني.

المغايرة بين الصور ، الحاصلة في أعضاء الحس والتخيل وبين ذوات الصور.

بل هذا من أقوى الحجج على حصول الماهيات ، بأنفسها عند الإنسان بوجود غير مادي ، فإن الوجود المادي لها كيفما فرض ، لم يخل عن مغايرة ما بين الصور الحاصلة ، وبين الأمور الخارجية ذوات الصور ، ولازم ذلك السفسطة ضرورة.

الإشكال السابع ، أن لازم القول بالوجود الذهني ، كون الشيء الواحد كليا وجزئيا معا وبطلانه ظاهر ، بيان الملازمة أن ماهية الإنسان المعقولة مثلا ، من حيث تجويز العقل صدقها على كثيرين كلية ، ومن حيث حصولها لنفس عاقلها الشخصية ، وقيامها بها جزئية متشخصة بتشخصها ، متميزة من ماهية الإنسان المعقولة ، لغير تلك النفس من النفوس ، فهي كلية وجزئية معا.

والجواب عنه أن الجهة مختلفة ، فهي من حيث إنها وجود ذهني مقيس إلى الخارج كلية ، تقبل الصدق على كثيرين ، ومن حيث إنها كيفية نفسانية ، من غير مقايسة إلى الخارج جزئية.