بحث در مورد وجود ذهنی است و سخن در این است که آیا ماهیاتی که در خارج موجود هستند می‌توانند به بیایند یا اینکه شبحی از آن به ذهن می‌آید و یا اصلا چیزی به ذهن نمی‌آید.

در این مورد سه قول بود.

قول اول این بود که ماهیات، دو نوع وجود دارند. وجودی خارجی که تمام آثاری که از آن انتظار می‌رود را دارا است. همین ماهیت وجود دیگری دارد و آن زمانی است که در ذهن تصور می‌شود با این فرق که دیگر آن آثار را ندارد.

قول دوم این بود که ذهن فقط شبح و سیاهه‌ای از اشیاء خارجی را تصور می‌کند.

قول سوم این بود که اصلا چیزی به ذهن نمی‌آید و علم به معنای ارتباط نفس با ماهیت خارجی است. مانند میزی که در کنار صندلی گذاشته می‌شود که سابقا در کنار آن نبود و الآن هست که نه میز تغییر کرده است نه صندلی. نفس هم تا وقتی در کنار درخت نبود ارتباطی با آن نداشت و وقتی در کنار درخت قرار گرفت این ارتباط حاصل می‌شود و همین علم نامیده می‌شود. جواب این دو قول اخیر در جلسه‌ی قبل داده شد.

اما دلیل قول اول:

دلیل اول: ما خیلی از چیزها را موضوع قرار می‌دهیم و در محمول، حکمی ایجابی بر آن بار می‌کنیم و حال آنکه آن موضوع در خارج وجود ندارد. مثلا می‌گوییم: دریایی از جیوه ممکن الوجود است. معنای این قضیه این است که محمول برای موضوع ثابت است. سابقا گفتیم ثبوت شیء لشیء و اثبات شیء لشیء فرع ثبوت المثبت له است. بنا بر این باید ابتدا دریایی از جیوه در جایی ثابت باشد تا آن محمول بتواند برای آن ثابت شود. این موضوع در خارج ثابت نیست پس در ذهن موجود می‌باشد.

همچنین فهم ما نسبت به چیزهایی که موجود هستند با چیزهایی که معدومند یکسان است. پس ماهیاتی که در خارج موجودند همان‌ها هم به ذهن می‌آیند و در ذهن برای آنها احکامی بار می‌شود.

واحتج المشهور على ما ذهبوا إليه من الوجود الذهني بوجوه:

مشهور برای مدعای خود در مورد وجود ذهنی (که ماهیت اشیاء به ذهن وارد می‌شود) به وجوهی استدلال کرده‌اند.

البته مخفی نماند که (احتجاج مشهور)، خود نوعی غلط مشهور است زیرا مشهور در لغت به معنای چیزی است که مورد شهرت است که غالب دانشمندان به آن قائل هستند. دانشمندانی که به آن قول قائل شده‌اند جمهور (و یا حکماء) نامیده می‌شوند نه مشهور.

الأول: أنا نحكم على المعدومات بأحكام إيجابية، كقولنا: " بحر من زيبق كذا " وقولنا: " اجتماع النقيضين غير اجتماع الضدين "، إلى غير ذلك والإيجاب إثبات، وإثبات شئ لشئ فرع ثبوت المثبت له، فلهذه الموضوعات المعدومة وجود، وإذ ليس في الخارج ففي موطن آخر، ونسميه: " الذهن ".

اول اینکه ما بر چیزهایی که معدوم هستند یک سری احکامی ایجابیه بار می‌کنیم. این حکم‌ها سلبیه نیست تا بگویید که قضیه‌ی سالبیه احتیاج ندارد که موضوعش موجود باشد. حکم مزبور ایجابی است و تفتازانی می‌گوید: و لابد فی الموجبة من وجود الموضوع.

مثلا دریایی از جیوه فلان حکم را دارد (مثلا ممکن الوجود است) و یا اینکه می‌گوییم: اجتماع نقیضین با اجتماع ضدین متفاوت است. واضح است که اجتماع نقیضین موضوع قرار گرفته است و محمولی بر آن بار شده است و حال آنها امری است معدوم.

این در حالی است که ایجاب کردن چیزی به معنای اثبات کردن محمول برای موضوع است و اثبات شیئی (محمول) برای شیئی (موضوع) فرع بر این است که مثبَت له (موضوع) از قبل ثابت باشد.

نتیجه اینکه برای این موضوعاتی که معدوم هستند وجودی باید ثابت باشد. وقتی این وجود در خارج موجود نیست پس باید در جای دیگری باشد که همان ذهن است. زیرا ما آنها را تصور کرده‌ایم پس موجود هستند وقتی جایگاه این وجود در خارج نشد لا جرم باید در ذهن باشد.

دلیل دوم: در منطق خواندیم که کلی بر سه قسم است و یکی از آن اقسام کلی منطقی نام دارد. که مراد از آن مفهومی است که می‌تواند بر کثیرین منطبق شود. (ما لا یمتنع صدق فرضه علی کثیرین) این کلی می‌تواند صفت برای یک سری معانی مختلف قرار گیرد. مثلا الانسان کلی که کلی، صفت و محمول برای انسان واقع شده است.

واضح است که معنای کلیت که محمول است یقینا در خارج نیست بنا بر این در ذهن موجود است.

دو نوع دیگر کلی، کلی طبیعی و کلی عقلی نام دارند. کلی عقلی مجموع کلی طبیعی است که به کلی منطقی متصف است. نام آن را کلی عقلی گذاشته‌اند چون در خارج موجود نیست زیرا قید آن چیزی نیست که بتواند در خارج وجود پیدا کند.

این کلی قابل تصور است یعنی انسان به آن توجه می‌کند پس موجود است. حال که در خارج موجود نیست پس در ذهن موجود می‌باشد.

الثاني: أنا نتصور أمورا تتصف بالكلية والعموم، كالإنسان الكلي والحيوان الكلي، والتصور إشارة عقلية لا تتحقق إلا بمشار إليه موجود، وإذ لا وجود للكلي بما هو كلي في الخارج، فهي موجودة في موطن آخر، ونسميه: " الذهن ".

دلیل دوم این است که ما اموری را تصور می‌کنیم که به کلیت و عموم متصف هستند. مانند تصور انسان کلی و حیوان کلی. (انسان خارجی هرگز نمی‌تواند عام باشد زیرا هر چه در خارج است جزئی است.)

تصور کردن به این معنا است که با عقل به چیزی اشاره می‌کنیم و به آن توجه می‌کنیم. این اشاره‌ی عقلیه با اشاره‌ی خارجیه متفاوت است. اشاره‌ی عقلیه چیزی است که مشار الیه به محض اشاره‌ی عقلیه و تصور، موجود می‌شود و مشار الیه قبل از تصور، در ذهن نیست. ولی در خارج باشد مشار الیه از قبل موجود باشد و بعد ما به آن اشاره کنیم.

به هر حال وقتی در ذهن چیزی را تصور می‌کنیم این تصور بدون مشار الیه نمی‌تواند انجام پذیر باشد. حال که کلی بما هو کلی در خارج وجود ندارد و حال آنها باید در جایی موجود باشد، چاره‌ای نیست مگر اینکه بگوییم این امور، در جایی دیگر موجود هستند که آن را ذهن می‌نامیم.

دلیل سوم: تمام چیزهایی که در خارج موجودند مخلوط می‌باشند. مثلا انسانی که در خارج موجود است، انسان محض نیست یعنی جوهر، ذو ابعاد، نام، حساس، متحرک بالارادة، ناطق نیست. آنی که در خارج است همین چیز است با اضافه به زمان، مکان، انتساب به پدر و مادر و هزاران رابطه‌ی دیگر از نوع مو و ابرو رنگ و چیزهای دیگر. این مشخصات است که اجازه نمی‌دهد انسانی خاص قابل تطبیق بر انسانی دیگر باشد.

ما علاوه بر این انسان که همراه با مشخصات است، انسان دیگری داریم که صرف است و بجز حقیقت انسان چیز دیگری ندارد. این انسان به گونه‌ای است که هر انسان دیگری را می‌تواند شامل شود.

همچنین است در مورد بیاض که گاه بیاض خارجی را تصور می‌کنیم که همراه با مشخصاتی است مانند بودن بر روی کاغذی خاص در مکانی خاص و مانند آن ولی گاه همان بیاض را بدون این مشخصات خارجی تصور می‌کنیم. این مفهوم قابل انطباق بر هر نوع سفیدی در خارج است.

سابقا هم گفتیم چیزی که صرف می‌باشد دیگر دومی ندارد. زیرا دو تا بودن فرع بر این است که بین این دو یک ما به الامتیازی باشد و الا هر دو باید یکی باشند و حال آنکه فرض این است که دو تا هستند پس ما به الامتیاز دارند. بنا بر این اگر صرف است معنای آن این است که ما به الامتیاز ندارد و از این رو امکان ندارد دومی داشته باشد.

حال این مفهوم که یکی است و هرگز دوتا نمی‌شود و با همین یکی بودن جامع تمامی مصادیقش است و نمی‌تواند در خارج موجود باشد زیرا در خارج هزاران هزار سفیدی وجود دارد. اینها همه مصداق آن سفیدی است که صرف می‌باشد و در خارج قابل تحقق نیست. از آن طرف موجود هم هست، پس چاره‌ای نیست مگر اینکه بگوییم در ذهن موجود است.

الثالث: أنا نتصور الصرف من كل حقيقة، وهو الحقيقة محذوفا عنها ما يكثرها بالخلط والانضمام، كالبياض المتصور بحذف جميع الشوائب الأجنبية، وصرف الشئ لا يتثنى ولا يتكرر، فهو واحد وحدة جامعة لكل ما هو من سنخه، والحقيقة بهذا الوصف غير موجودة في الخارج، فهي موجودة في موطن آخر، نسميه: " الذهن "

دلیل سوم این است که ما صرف و خالص هر حقیقتی را می‌توانیم تصور کنیم. خالص هر چیز همان حقیقت خالصی است که از آن آنچه باعث کثرت می‌شود جدا شده است. مثلا سفیدی وقتی به یک صفحه ضمیمه شود دیگر خالص نیست و صرف سفیدی همان سفیدی است که به چیزی از خارج ضمیمه نشده باشد. سابقا هم گفتیم که حقیقت، هنگامی کثیر می‌شود که چیزی جزء ذات او شود مثلا جنس اگر بخواهد کثیر شود باید به فصلی متصل شود. یا اینکه چیزی به آن ضمیمه شود مانند نوع که هنگامی کثیر می‌شود که به ضمائم و چیزهایی خارجی ضمیمه. از این قبیل ضمائم می‌توان به عرضیات اشاره کرد. مانند رنگ، زمان و مکان.

حال وقتی چیزی صرف شد قاعده‌ی کلی در مورد آن این است که صرف الشیء دیگر دو تا و بیشتر نمی‌شود. صرف الشیء همیشه یکی بیشتر نیست و با این حال جامع تمامی مصداقی است که از آن سنخ و جنس می‌باشند. (بیاض صرف تمامی سفیدی‌ها را شامل می‌شود.) صرف الشیء اگر دو تا باشم لازمه‌اش این است که بین این دو تمایز باشد و این تمایز داشتن با صرفیت در تنافی است.

صرف به آن معنا هرگز نمی‌تواند در خارج باشد بنا بر این وقتی در خارج نیست من که نمی‌توانم آن را حس کنم و بعد تصور کنم. از آن طرف، چنین چیزی وجود دارد پس در جایی دیگر هست که ما نام آن را ذهن می‌گذاریم.

اصل مسأله‌ی وجود ذهنی شفاف و روشن است و آن اینکه ما مفاهیمی که نشان دهنده‌ی چیستی اشیاء است که همان ماهیت نام دارد را در ذهن تصور می‌کنیم.

با این حال این مسئله که ساده به نظر می‌آید اشکالات مهمی را تولید کرده است که موجب شده است عده‌ای که نتوانستند از آن جواب دهند از قول به وجود ذهنی صرف نظر کرده‌اند و آن را نپذیرفته‌اند.

اشکال اول: شما می‌گویید: ماهیات خودشان وارد ذهن می‌آیند. این در حالی است که بعضی از ماهیات جوهری و بعضی عرضی هستند. ماهیت اگر در وجود خارجی به گونه‌ای باشد که متکی به غیر نباشد به آن ماهیت جوهری می‌گویند. مانند زید که موجود است و یا انسان که موجود است که وجود آن روی چیز دیگری نیست.

این بر خلاف رنگ صورت زید است که به تنهایی نمی‌تواند وجود داشته باشد. (البته مراد یک قوطی رنگ نیست بلکه خود رنگ است که سفیدی و یا زردی است.) این ماهیات عرضی است.

مستشکل می‌گوید: ماهیت تصور می‌شود و همان طور که هست وارد ذهن می‌آید بنا بر این بعضی از ماهیات، جوهر هستند از این رو اگر انسان تصور می‌شود جوهر بودن آن هم تصور می‌شود بنا بر این مفهوم جوهر هم باید وارد ذهن شود. وقتی وارد ذهن می‌شود نمی‌شود که از جوهر بودن جدا شود زیرا سلب شیء از نفس امکان پذیر نیست.

این در حالی است که بعدا می‌گوییم: علم، به اجماع و اتفاق فلاسفه، عرض است و عبارت است از عارضه‌ای که قائم به نفس می‌باشد. یعنی نمی‌شود که نفس نباشد و علم به تنهایی باشد. دلیل دیگری مبنی بر اینکه علم، عرض است این است که سابقا نفس بود و این علم نبود و بعد به آن عارض شد.

از این رو مفهوم انسان هم جوهر است قائم به نفس است و هم چون علم است عرض می‌باشد یعنی روی پای خود ایستاده نیست. بنا بر این مفهوم انسان هم جوهر است و هم عرض از این رو ماهیات یا اصلا وارد ذهن نمی‌شوند و یا اینکه چیزی که شبح آن است وارد ذهن می‌شود.

اشکال دوم: این اشکال در واقع محکم کردن اشکال قبلی است و بیان دیگری از اشکال اول است.

اگر جوهری را تصور کنیم، ماهیت جوهر که همان مفهوم جوهر بودن است در ذهن باید وجود داشته باشد. همین مفهوم از ناحیه‌ی دیگر کیف است. کیف یکی از اقسام عرض است و عبارت است از عرضی که ذاتا قسمت پذیر نیست. (بر خلاف خط که کم است و قابل تقسیم می‌باشد.) همچنین نسبت در آن نیست. (بر خلاف اعراض دیگر بجز کم که در همه نسبت وجود دارد مثلا متی عرضی است که حاصل می‌شود از نسبت شیء به زمان و أین هیئتی است که از نسبت شیء به مکان حاصل می‌شود.)

بنا بر این کیف عرضی است که در میان نه عرض نه قسمت پذیر است و نه نسبت پذیر. علم هم نوعی کیف است زیرا نه ذاتا قسمت پذیر است و نه نسبت پذیر. نتیجه اینکه مفهوم جوهر که در ذهن است هم جوهر است و هم کیف است که عرض می‌باشد. واضح است که شیء واحد نمی‌تواند هم جوهر باشد و هم عرض.

اشکال دیگر آن این است که اگر کسی جوهر را تصور نکند بلکه کم را تصور کند مثلا خطی را تصور کند. در این حال این مفهوم هم کم است چون کم، جنس آن است و از طرفی چون علم است کیف می‌باشد. لازمه‌اش این است که یک شیء تحت دو مقوله قرار گیرد که از محالات است.

همچنین اگر کسی کیف محسوس مانند رنگ را تصور کند این متصور هم لون است که کیف محسوس می‌باشد و از طرفی چون علم است کیف نفسانی می‌باشد. بنا بر این شیء واحد هم باید کیف محسوس باشد و هم کیف نفسانی. بنا بر این ماهیات نباید همان طور که هستند وارد ذهن شوند.

تتمة: قد استشكل على وجود الماهيات في الذهن - بمعنى حصولها بأنفسها فيه - إشكالات:

بر وجود ماهیات در ذهن به این معنا که این ماهیات خودشان به عینها در ذهن وارد می‌شوند اشکالاتی وارد شده است

الإشكال الأول: أن القول بحصول الماهيات بأنفسها في الذهن يستلزم كون الشئ الواحد جوهرا وعرضا معا، وهو محال. بيان الملازمة: أن الجوهر المعقول في الذهن جوهر، بناء على انحفاظ الذاتيات، وهو بعينه عرض، لقيامه بالنفس قيام العرض بمعروضه. وأما بطلان اللازم، فللزوم كونه قائما بالموضوع وغير قائم به.

اشکال اول این است که قول به آن مستلزم این است که شیء واحد در یک آن هم جوهر باشد و هم عرض و این از محالات است.

زیرا وقتی جوهری را تصور می‌کنیم، این جوهر باید جوهر باشد زیرا قرار شد که ماهیات با تمامی ذاتیاتش وارد ذهن شده باشد. ذاتی هر چیز عبارت است از جنس و فصل آن. مثلا انسان باید به صورت جوهر، ذو ابعاد ثلاثه... وارد ذهن شده باشد.

از طرف دیگر همین جوهر باید عرض باشد زیرا قائم به نفس است برای اینکه علم است و نمی‌تواند بدون نفس مستقلا وجود داشته باشد. اگر قائم به خودش بود ما ذاتا جاهل می‌شدیم و آن هم مستقل وجود دیگری داشت.

بنا بر این ماهیت مزبور لازم دارد که یک ماهیت هم جوهر باشد و هم عرض. اشکال آن این است که این کار به اجتماع نقیضین بر می‌گردد. زیرا شیء واحد هم باید قائم به موضوع باشد چون عرض است و هم قائم به موضوع نباشد چون جوهر است.

(اشکال نشود که بعضی از ماهیات، عرض هستند زیرا می‌گوییم: وجود ذهنی اگر در یک جا به مشکل برخورد علامت آن است که وجود ندارد و باطل است.)

الإشكال الثاني: أن الماهية الذهنية مندرجة تحت مقولة الكيف بناء على ما ذهبوا إليه من كون الصور العلمية كيفيات نفسانية، ثم إنا إذا تصورنا جوهرا، كان مندرجا تحت مقولة الجوهر - لانحفاظ الذاتيات - وتحت مقولة الكيف، كما تقدم، والمقولات متباينة بتمام الذوات، فيلزم التناقض في الذات

اشکال دوم عبارت است از اینکه ماهیت ذهنیه چه جوهر باشد و چه چیز دیگری تحت مقوله‌ی کیف قرار می‌گیرد. زیرا فلاسفه می‌گویند: صور علمیه کیفیاتی نفسانیه هستند.

بنا بر این اگر ما جوهری را تصور کنیم این متصور هم باید تحت مقوله‌ی جوهر باشد زیرا قرار شد ذاتیات شیء بعینه وارد ذهن شود. از آن طرف باید تحت مقوله‌ی کیف قرار گیرد زیرا گفتیم هرچه که در ذهن است کیف می‌باشد. این در حالی است که مقولات یعنی جوهر و کیف به تمام ذاتشان با هم فرق دارند. (بر خلاف انسان و فرص که در جنس یکی باشند و فقط در فصل با هم فرق داشته باشند.)

لازمه‌ی این کار تناقض است زیرا شیء واحد هم باید قائم به موضوع باشد چون عرض است و هم قائم به موضوع نباشد چون جوهر است و به بیان دیگر هم داخل در یک مقوله باشد و هم نباشد و داخل در مقوله‌ی دیگر باشد.

وكذا إذا تصورنا مقولة أخرى غير الجوهر، كانت الماهية المتصورة مندرجة تحت مقولتين

همچنین اگر مقوله‌ی دیگری غیر از کم را تصور کنیم مانند تصور خط که کم است که لازم می‌آید آنچه تصور کرده‌ایم هم کم باشد و هم کیف که این هم از محالات است

وكذا لو تصورنا كيفا محسوسا، كان مندرجا تحت الكيف المحسوس والكيف النفساني، وهو اندراج شئ واحد تحت نوعين متباينين من مقولة، واستحالته ضرورية

همچنین اگر کیف محسوسی مانند بو، شکل، صدا و رنگ را تصور کنیم. این کیف‌ها هم محسوس اند و تحت کیف محسوس می‌باشند و هم چون علم هستند تحت کیف نفسانی قرار می‌گیرند که آن هم از محالات است زیرا مقولات با هم متباین هستند و محال بودن آن از ضروریات است زیرا انسان نمی‌تواند هم انسان باشد و هم فرس.