درس فرائد الاصول - برائت

جلسه ۷۸: شبهه تحریمیه فقدان نص ۷۱

 
۱

خطبه

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین

۲

سیر بحث

سیر بحث: من شک دارم که شرب توتون حلال است یا حرام است؟؛ احتیاط کردن واجب نیست ولی احتیاط کردن حُسن دارد و در این حُسن داشتنش هم هیچ شکی هم هیچ بحثی نیست. حالا می‌خواهیم ببینیم این امر به احتیاط که شده نسبت به شرب توتون آیا امر استحبابی است و یا امر إرشادی است؛ گفتیم در مسأله دو احتمال است؛ یکی اینکه این امر، امر استحبابی مولوی باشد. این احتمال دو دلیل دارد، دلیل اول را جلسه گذشته بیان کردیم و دلیل دوم آن را إن شاء الله در این جلسه بیان خواهیم کرد.

یحتمل امر به احتیاط در شرب توتون این امر، امر استحبابی إرشادی باشد؛ این احتمال سه دلیل داشت که دلیل اول را بیان کردیم و دلیل دوم را حواله به جزوات گذشته دادیم و اما دلیل سوم که الآن بیانش می‌کنیم.)

۳

دلیل سوم بر إرشادی بودن امر به احتیاط

دلیل سوم بر إرشاد: در بعضی از روایات (مثل روایت فضیل بن عیاض)[۱] در بعضی از روایات اجتناب از مشتبه مقرون به اجتناب از حرام شده؛ و امام (علیه السلام) به ورع بودن هر دو حکم کرده است. امر به اجتناب از محرمات، امر إرشادی است. قرینه تقان اقتضاء می‌کند که امر به اجتناب از مشتبه هم إرشادی بشود. خلاصه دلیل سوم قرینه تقارن است.

مثال: شارع فرموده لا تشرب الخمر. و بعد فرموده اجتنب عن المحرمات، لا تشرب الخمر مولوی است اما اجتنب عن المحرمات إرشادی است؛ یعنی اگر کسی اجتناب از شرب خمر کرد یک ثواب به دست می‌آورد زیرا اطاعت لا شرب الخمر کرده است و اجتنب عن المحرمات ثوابی جدای از آن ندارد. حال که امام اجتناب از مشتبه را در کنار اجتناب از محرمات قرار داده. خوب وقتی که اجتناب از محرمات إرشادی شد اجتناب از مشتبه هم که مقارن اوست إرشادی می‌شود.

پانوشت‌ها

  1. ^ وَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمِنْقَرِيِّ عَنْ فُضَيْلِ بْنِ عِيَاضٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قُلْتُ لَهُ مَنِ‏ الْوَرِعُ‏ مِنَ‏ النَّاسِ‏ قَالَ الَّذِي يَتَوَرَّعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ وَ يَجْتَنِبُ هَؤُلَاءِ فَإِذَا لَمْ يَتَّقِ الشُّبُهَاتِ وَقَعَ فِي الْحَرَامِ وَ هُوَ لَا يَعْرِفُهُ الْحَدِيثَ. (شیخ حرّ عاملي، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج ۲۷، ص ۱۶۲، ب ۱۲، ح ۳۰.)
۴

دلیل دوم بر استحباب مولوی بودن امر به احتیاط

دلیل دوم: دومین دلیل بر استحباب مولوی بودن امر به احتیاط:

صغری: اجتناب از مشتبه موجب کمال و درجات رفیعه برای نفس است (به طوری که مکلّف با اجتناب از مشتبه به آسانی اعمال شنیعه و محرمه را انجام نمی‌دهد به مقتضای بعضی از روایات.)

کبری: چیزی که موجب کمال و درجات رفیعه برای نفس است امر به آن امر استحبابی مولوی است (چنانکه امر به صلاة که فوائد جمیله دارد، مثل نهی از منکر امر وجوبی مولوی است.)

نتیجه: پس اجتناب از مشتبه امر به آن، امر استحبابی مولوی است.

۵

نکته: هفت صورت در شبهه تحریمیه حکمیه

نکته: شبهه تحریمیه حکمیه فقدان نص، هفت صورت دارد (از بین چهار حکم حرمت، استحباب، کراهت و اباحه به صورت ثنائی سه صورت و به صورت ثلاثی هم سه صورت و به صورت رباعی یک صورت پیدا می‌شود.) در تمامی هفت صورت احتیاط کردن حُسن دارد.

(هفت صورت عبارتند از:

الف. تقسیم ثنائی: ۱. حرمت و استحباب. ۲. حرمت و کراهت. ۳. حرمت و اباحه.

ب. تقسیم ثلاثی: ۱. حرمت و استحباب و کراهت. ۲. حرمت و استحباب و اباحه. ۳. حرمت و کراهت و اباحه.

ج تقسیو رباعی: ۱. حرمت و استحباب و کراهت و اباحه.)

۶

تطبیق عبارت باقی مانده از دلیل اول

بل، و كما أنّ أمر الشارع بالإطاعة في قوله تعالى: أَطِيعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ‏ لمحض الإرشاد؛ لئلّا يقع العبد في عقاب المعصية (معصیت صلّ) و يفوته (از عبد) ثواب الطاعة (صلّ.) و لا يترتّب على مخالفته (امر به اطاعت) سوى ذلك (عقاب)، فكذلك (مثل امر به اطاعت است) أمره (شارع) بالأخذ بما يأمن (در أمان می‌باشد مکلّف) معه (ضرر، أعم از عقابی و غیر عقابی) من الضرر، و لا يترتّب على موافقته (امر به احتیاط) سوى الأمان المذكور (امان از ضرر)، و لا على مخالفته (امر به احتیاط) سوى الوقوع في الحرام الواقعيّ على تقدير تحقّقه (حرام واقعی).

۷

تطبیق عبارت دلیل دوم بر إرشادی بودن امر به احتیاط

(دلیل دوم برای إرشادی بودن:) و يشهد لما ذكرنا (إرشادی بودن امر به احتیاط): أنّ ظاهر الأخبار (بعض الأخبار) حصر حكمة الاجتناب عن الشبهة في التفصّي (خلاصی پیدا کردن) عن الهلكة الواقعيّة لئلّا يقع فيها من حيث لا يعلم.

۸

تطبیق عبارت دلیل سوم بر إرشادی بودن امر به احتیاط

(دلیل سوم: قرینه تقارن:) و اقترانه (اجتناب از شبهه) مع الاجتناب عن الحرام المعلوم في كونه (احتاب از شبهه) وَرَعا، و من المعلوم (از امور بدیهی) أنّ الأمر باجتناب المحرّمات (محرمات معلومه) في هذه الأخبار (اخبار احتیاط) ليس إلّا للإرشاد (مثل امر به اطاعت؛ مانند أطیعوا الله)، لا يترتّب على موافقتها (امر به اجتناب از محّرمات) و مخالفتها (امر اجتناب از محرّمات) سوى (جز) الخاصيّة (نجات از عقاب حرام) الموجودة في المأمور به- و هو (مأمور به) الاجتناب عن الحرام- أو فوتها (خاصیة)، فكذلك (مثل از به اجتناب از حرام است) الأمر باجتناب الشبهة لا يترتّب على موافقته (امر به اجتناب از شبهه) سوى ما (عدم وقوع از حرام) يترتّب على نفس الاجتناب (متعلّق امر: اجتناب از محرّمات باشه) لو لم يأمر به (اجتناب) الشارع، بل فعله المكلّف حذرا من الوقوع في الحرام‏. 

تقدير (١) كونه إلزاميّا ـ لمحض الاطمئنان ودفع احتمال العقاب ، وكما أنّه إذا تيقّن بالضرر يكون إلزام. العقل لمحض الفرار عن العقاب المتيقّن ، فكذلك طلبه الغير الإلزاميّ إذا احتمل الضرر.

بل ، وكما أنّ أمر الشارع بالإطاعة في قوله تعالى : ﴿أَطِيعُوا اللهَ وَرَسُولَهُ(٢) لمحض الإرشاد ؛ لئلاّ يقع العبد في عقاب المعصية ويفوته ثواب الطاعة ، ولا يترتّب على مخالفته سوى ذلك ، فكذلك أمره بالأخذ بما يأمن معه من الضرر ، و (٣) لا يترتّب على موافقته سوى الأمان المذكور ، ولا على مخالفته سوى الوقوع في الحرام الواقعيّ على تقدير تحقّقه.

ما يشهد لكونها للإشاد

ويشهد لما ذكرنا : أنّ ظاهر الأخبار حصر حكمة الاجتناب عن الشبهة في التفصّي عن الهلكة الواقعيّة لئلاّ يقع فيها من حيث لا يعلم.

واقترانه مع الاجتناب عن الحرام المعلوم في كونه ورعا ، ومن المعلوم أنّ الأمر باجتناب المحرّمات في هذه الأخبار ليس إلاّ للإرشاد ، لا يترتّب على موافقتها ومخالفتها سوى الخاصيّة الموجودة في المأمور به ـ وهو الاجتناب عن الحرام ـ أو فوتها ، فكذلك الأمر باجتناب الشبهة لا يترتّب على موافقته سوى ما يترتّب على نفس الاجتناب لو لم يأمر به الشارع ، بل فعله المكلّف حذرا من الوقوع في الحرام (٤).

__________________

(١) في (ت) زيادة : «عدم».

(٢) الأنفال : ٢٠.

(٣) لم ترد «و» في (ر) و (ص).

(٤) في هامش (ت) و (ص) زيادة : «هذا كلّه بالنظر إلى الأمر بالاحتياط ، وأمّا