درس بدایة الحکمة

جلسه ۴۲: جلسه چهل و دوم

 
۱

خطبه

۲

خلاصه بحث سابق

ادله متکلمین بر اثبات وجه نیازمندی ممکن به علت حدوث است، و جواب‌های علامه از آنها

۳

تطبیق دلیل متکلمین بر اینکه حدوث وجه نیازمندی ممکن به علت است و جوابهای علامه از آن

۴

فصل نهم: ممکن حدوثا و بقاءً نیازمند به علت است

ممکن در اصل هستی نیازمند به علت است یا علاوه بر حدوث، در بقاء هم محتاج به علت است؟

جواب این است که بقاءً هم نیازمند به علت است، به دو دلیل:

۱ـ وجه نیازمندی ممکن به علت حدوثی، ماهیت آن بود و ماهیت امکان لااقتضاء بود، و این ماهیت نیازمند به علت بود و اثبات هم کردیم وجه نیازمندی آن به علت، امکان آن است، و همچنین اثبات کردیم که امکان عرضی لازم ماهیت است، پس مادامی که ماهیت است، امکان برای آن است و مادامی که امکان هست، نیازمندی باقی است. پس نتیجه این است که ممکن در بقاء هم نیازمند به علت است.

۲ـ همچنان که خواهد آمد: معلول پرتویی از وجود علت است، و به تعبیر دیگر معلول وجود رابط نسبت به علت است، و وجود رابط نمی‌تواند استقلال از علت داشته باشد، پس بایستی برای تحقق با طرفش باشد و الا تحققی نخواهد داشت، پس معلوم می‌شود که در بقاء هم نیازمند به علت است.

در قبال بعضی گفته‌اند: در بقاء نیازمند به علت نیست، و شاهد آن ممکن الوجود‌هایی است که در خارج مشاهده می‌کنیم، که فقط در حدوث نیازمند به علت هستند مثل ساعت که وقتی ساعت ساز آن را ایجاد کرد، دیگر این ساعت سالم است و عمل می‌کند، یا مثلا بنّایی یک خانه‌ای ساخت و بعد از حتی مرگ وی هنوز خانه باقی است، یا همانطور که فرزند در ایجاد نیازمند پدر است ولی در بقاء نیازمند وی نیست.

جواب: در نظر عرف علت ایجاد انسان، پدر اوست، یا علت ایجاد خانه، بنّاء است، و حال آنکه اینچنین نیست، توضیح ذلک: علت به دو معنا اطلاق می‌شود:

علت به معنای عام: ما یتوقف علیه الشیء، که شامل دو چیز می‌شود: علت معد و زمینه ساز و غیر هستی بخش، علت هستی بخش.

علت به معنای اخص: حیثیت ایجاد کننده یا همان علت هستی بخش.

شخص بنّاء به معنای عام علت است، البته علت معدّه است ولی علت هستی بخش خود بنا و ساختمان است و شخص بنّاء و نفس او علت هستی بخش برای حرکت خودش است. یا پدر به معنای عام علت است و علت هستی بخش خداوند تبارک و تعالی است.

۵

تطبیق

لها متوقف على وجوب الماهية ، المتوقف على إيجاب العلة ، وقد تبين مما تقدم ، وإيجاب العلة متوقف على حاجة الماهية إليها ، وحاجة الماهية إليها متوقفة على إمكانها ، إذ لو لم تمكن بأن وجبت أو امتنعت ، استغنت عن العلة بالضرورة ، فلحاجتها توقف ما على الإمكان بالضرورة ، ولو توقفت مع ذلك على حدوثها ، وهو وجودها بعد العدم ، سواء كان الحدوث علة والإمكان شرطا ، أو عدمه مانعا ، أو كان الحدوث جزء علة والجزء الآخر هو الإمكان ، أو كان الحدوث شرطا ، أو عدمه الواقع في مرتبته مانعا ، فعلى أي حال يلزم تقدم الشيء على نفسه بمراتب ، وكذا لو كان وجوبها ، أو إيجاب العلة لها هو علة الحاجة بوجه.

فلم يبق إلا أن يكون الإمكان وحده علة للحاجة ، إذ ليس في هذه السلسلة المتصلة المترتبة عقلا ، قبل الحاجة إلا الماهية وإمكانها.

وبذلك يندفع ما احتج به بعض القائلين ، بأن علة الحاجة إلى العلة هو الحدوث دون الإمكان ، من أنه لو كان الإمكان هو العلة دون الحدوث ، جاز أن يوجد القديم الزماني ، وهو الذي لا أول لوجوده ولا آخر له ، ومعلوم أن فرض دوام وجوده يغنيه عن العلة ، إذ لا سبيل للعدم إليه حتى يحتاج إلى ارتفاعه.

وجه الاندفاع ، أن المفروض أن ذاته هو المنشأ لحاجته ، والذات محفوظة مع الوجود الدائم ، فله على فرض دوام الوجود حاجة دائمة في ذاته ، وإن كان مع شرط الوجود له بنحو الضرورة ، بشرط المحمول مستغنيا عن العلة ، بمعنى ارتفاع حاجته بها.

وأيضا سيجيء أن وجود المعلول ، سواء كان حادثا أو قديما وجود رابط ، متعلق الذات بعلته غير مستقل دونها ، فالحاجة إلى العلة ذاتية

__________________

(١) في الفصل الثالث من المرحلة السابعة.

ملازمة له.

الفصل التاسع

الممكن محتاج إلى علته بقاء كما أنه محتاج إليها حدوثا

وذلك لأن علة حاجته إلى العلة ، إمكانه اللازم لماهيته ، وهي محفوظة معه في حال البقاء ، كما أنها محفوظة معه في حال الحدوث ، فهو محتاج إلى العلة حدوثا وبقاء ، مستفيض في الحالين جميعا.

برهان آخر أن وجود المعلول ، كما تكررت الإشارة إليه وسيجيء (١) بيانه ، وجود رابط متعلق الذات بالعلة ، متقوم بها غير مستقل دونها ، فحاله في الحاجة إلى العلة ، حدوثا وبقاء واحد والحاجة ملازمة.

وقد استدلوا على استغناء الممكن ، عن العلة في حال البقاء بأمثلة عامية ، كمثال البناء والبناء ، حيث إن البناء يحتاج في وجوده إلى البناء ، حتى إذا بناه استغنى عنه في بقائه.

ورد بأن البناء ليس علة موجدة للبناء ، بل حركات يده علل معدة لحدوث الاجتماع بين أجزاء البناء ، واجتماع الأجزاء علة لحدوث شكل البناء ، ثم اليبوسة علة لبقائه مدة يعتد بها.

خاتمة

قد تبين من الأبحاث السابقة ، أن الوجوب والإمكان والامتناع ،

__________________

(١) في الفصل الثالث من المرحلة السابعة.