در جلسه گذشته بیان شد که از میان موارد هفتگانه‌ای که خمس به آن‌ها تعلق می‌گیرد. ارباح مکاسب دارای شرط است و آن این است که باید سال بر آن بگذرد تا خمس بر آن تعلق گیرد و در یک سال، مؤونه خودش و عیالش در حد معتدل، استثناء است. یعنی هر مقداری که برای مؤونه خود و عیال استفاده کرد، لازم نیست که خمس را پرداخت کند. مرحوم شهید ثانی، برای مؤونه مواردی را ذکر فرمود.
در جلسه حاضر، مرحوم شهید برای روشن شدن مطالب پیش گفته، نکات و مطالبی را ذکر می‌فرماید.
مطلب نخست: اگر با سرمایه اولیه تجارت کرد و سودی را کسب کرد اما مقداری از سرمایه تلف شد. مراد از تلف شدن، تلف شدن واقعی است نه ضرر کردن. گاهی شخص، ۱۰۰ گوسفند به عنوان سرمایه دارد و می‌خواهد با گوسفندان تجارت کند و خرید و فروش می‌کند. اما برخی از گوسفندان تلف می‌شود و از بین می‌رود. یا مثلا ۱۰۰۰ دینار دارد و می‌خواهد تجارت کند. در تجارتی که انجام می‌دهد، نفس دینار‌ها از بین می‌رود و تلف می‌شود. مطلب حاضر در خصوص تلف شدن بخشی از سرمایه است. اگر بخشی از سرمایه تلف شد اما با بقیه سرمایه، سودی را کسب کرد. آیا می‌تواند با سودی که بدست آورده است، مقدار تلف شده را جبران کند و سپس باقی مانده سود را بعد از جبران مقدار تلف شده، تخمیس کند و خمس آن سود را پرداخت کند.
مرحوم شهید می‌فرماید: خیر، آن مقداری که از سرمایه تلف شده است، از بین رفته است. باید بصورت کامل خمس همه آنچه که سود کرده است را پرداخت کند.
مثلا سرمایه اولیه به جهتی خمس ندارد. در هر صورت نمی‌توان مقدار تلف شده را با سود جبران کرد و خمس بقیه را پرداخت کرد. بلکه باید خمس تمام سود را پرداخت کرد.
مطلب دوم: اگر شخص، در تجارت هم سود کسب کند و هم زیان ببیند. مطلب اول، در خصوص تلف شدن سرمایه بود. در این مطلب هم سود کسب می‌کند و هم ضرر می‌کند، نه این که تلف محقق شود. مثلا ۱۰۰۰ دینار دارد و با آن اجناسی را خریداری می‌کند، برخی را به بالاتر از قیمت خرید می‌کند و برخی از کالای خریداری شده را به کمتر از قیمت خرید می‌فروشد. در این جا، زیان دیده است و چیزی از سرمایه او؛ تلف نشده است.
آیا در صورتی که در تجارت خودش هم سود ببرد و هم زیان ببیند، مجاز است زیان را با سودی که کسب کرده است، تدارک ببیند و باقی مانده سود را تخمیس کند یا لازم است خمس تمام سودی که کسب کرده است، پرداخت کند؟
مرحوم شهید در این صورت می‌فرماید: وجهی وجود دارد که قائل شویم، می‌تواند با سود کسب شده، مقدار زیان دیده را جبران کند و مرحوم مصنف به این وجه، در کتاب الدروس بصورت قاطعانه، فتوا داده است.
مطلب سوم: اگر شخص، مالی داشته باشد که خمس ندارد. مثلا آن مال ارث است و فقیهی معتقد است که ارث خمس ندارد. یا به جهت این که خمس آن مال را قبلا پرداخت کرده است. این شخص که صاحب مالی است که خمس ندارد، تجارتی کرد و سودی را کسب کرد. در این صورت برای مؤونه سال که استثناء است، چه وظیفه‌ای دارد؟
مرحوم شهید، سه وجه را ذکر کرده است.
۱) از مقداری که خمس ندارد باید مؤونه را استفاده کند و تمام خمس تمام سودی که از تجارت کسب کرده را پرداخت کند. مثلا اگر کسی ۵۰ میلیون مالی که خمس ندارد را مالک است و تجارتی می‌کند که از آن تجارت ۲۰ میلیون سود کسب می‌کند. اگر فرض کنیم در امسال که می‌خواهد مؤونه خودش را جدا کند، نیاز به ۱۵ میلیون دارد باید آن ۱۵ میلیون را از آن مالی که خمس ندارد، کسر کند. لذا تمام ۲۰ میلیونی که کسب کرده است را باید خمس پرداخت کند.
۲) می‌تواند از سود و کسب خودش مؤونه را بردارد. یعنی تمام ۱۵ میلیونی که مؤونه خودش است را از ۲۰ میلیونی که سود کرده است بردارد و استفاده کند و خمس ۵ میلیون باقی مانده را پرداخت کند.
۳) به نسبت از هر دو مؤونه را پرداخت کند. مثلا اگر ۲۰ میلیون سرمایه داشته است و ۱۰ میلیون هم سود کسب کرده، مجموعا ۳۰ میلیون دارد. اگر ۱۵ میلیون مؤونه سال او است، ۱۵ میلیون را از ۱۰ میلیون سود و ۲۰ میلیون که مخمس است و خمس ندارد، استفاده کند. مثلا ۵ میلیون را از سود کسر کند و ۱۰ میلیون هم از ۲۰ میلیون سرمایه که خمس نداشته بردارد. سپس خمس ۵ میلیون باقی مانده از سود را پرداخت کند. یعنی به نسبت از سود و پول مخمس برای مؤونه استفاده کند.
مرحوم شهید می‌فرماید: وجه اول مطابق با احتیاط است. یعنی تمام مؤونه را از مال مخمس استفاده کند. وجه آخر که فرموده به نسبت محاسبه کند، به اعتدال نزدیکتر است. اما وجه قوی، وجه دوم است. یعنی می‌تواند تمام مؤونه را از سودی که کسب کرده استفاده کند. زیرا در روایات چنین بیان شده است که الخمس بعد المؤونة.
الخمس بعد المؤونة نیز مطلق است، لذا می‌تواند از سود کسب شده، استفاده کند و اگر چیزی باقی ماند، تخمیس کند.
مطلب چهارم: اگر خمس مالی را پرداخت کرده باشد و سپس همان مالی که خمسش پرداخت شده، زیاده پیدا کند. چه زیاده متصله (مثلا خمس گوسفند را پرداخت کرده و اکنون چاق شده است.) چه زیاده منفصله (مثلا خمس گوسفند را پرداخت کرده و اکنون بره آورده است). در این صورت خمس مقدار زائد _چاقی گوسفند یا بره_ واجب است. کما این که خمس مقدار زائد نسبت به مالی که اصل آن اصلا خمس نداشته است لازم است. مثلا اگر گوسفند از ارث به او رسیده است که خمس نداشته، اگر چاق شود یا بره بیاورد، خمس دارد و در فرض پرداخت خمس اصل مال قبل از زیاده، یعنی این که قبل از زیاده، خمس گوسفند را پرداخت کرده، فرق نمی‌کند که خمس را اصل مال داده باشد. مثلا از ۵ گوسفند، یک گوسفند را به عنوان خمس پرداخت کرده باشد یا از قیمت پرداخت کرده باشد. یعنی پول آن را به عنوان خمس پرداخت کرده باشد.
