درس الروضة البهیة (بخش ۱) (الطهارة - الخمس)

جلسه ۱۴۳: صلاة الخوف (۲)

 
۱

خطبه

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله الطیبین الطاهرین المعصومین و لعنة الله علی اعدائهم اجمعین من الآن الی قیام یوم الدین.

۲

عبارت خوانی آغازین

۳

کیفیت نمازهای دو رکعتی ذات الرقاع

مرحوم شهید، از میان انواع کثیره‌ای که برای نماز خوف مطرح شده است؛ تنها نماز ذات الرقاع را بیان می‌فرماید.

شرایط نماز و وجه تسمیه نماز ذات الرقاع را در جلسه گذشته بیان نمودیم. در جلسه حاضر کیفیت نماز ذات الرقاع را در جبهه جنگ بیان خواهیم کرد.

کیفیت نماز ذات الرقاع:

سپاهیان اسلام به دو گروه تقسیم می‌شود و امام جماعت با گروه اول، یک رکعت نماز را در محلی که در تیررس دشمن نباشد (جایی که دشمن نتواند به آن‌ها حمله کند)، اقامه می‌کند. پس از آن، مأمومین رکعت دوم را به اختصار و سرعت بصورت فرادا اقامه می‌کنند و جایگزین مشغولین جنگ می‌شوند. گروه دوم به امام جماعت ملحق می‌شوند و خودشان را به رکعت دوم امام جماعت می‌رسانند. طبعا امام جماعت باید حمد و سوره را به گونه‌ای طولانی بخواند که مجاهدین گروه دوم، به رکعت دوم برسند. گروه دوم، رکعت دوم را با امام جماعت اقامه می‌کنند و پس از سجده دوم رکعت دوم امام جماعت، به دلیل این که رکعت اول آن گروه است، بر می‌خیزند و رکعت دوم را بصورت فرادا و به سرعت اقامه می‌کنند و نماز را به سلام امام جماعت، می‌رسانند. به گونه‌ای که سلام نماز را با امام جماعت، با یکدیگر انجام دهند. طبعا در این صورت امام جماعت، تشهد خویش را به گونه‌ای طولانی می‌کند که مأمومین گروه دوم، خودشان را به سلام امام جماعت، برسانند.

عبارت مرحوم شهید اول در مورد گروه دوم، چنین می‌فرماید: ثمّ تأتي الاُخرى (گروه دوم می‌آیند) فيصلّي بهم ركعةً (امام جماعت با گروه دوم، یک رکعت از نماز را اقامه می‌کند.) ثمّ ينتظرهم (امام جماعت، منتظر آن‌ها می‌ماند) حتّى يتمّوا (تا این که دسته دوم مأمومین، رکعت دوم نماز را تمام کنند) ويسلّم بهم (و امام جماعت با گروه دوم، سلام نماز را بیان کند.)

در این عبارت، مشخص نیست که آیا رکعت دومی که گروه دوم، خودشان مشغول هستند، نماز فرادا محسوب می‌شود یا نماز جماعت محسوب می‌شود. به عبارت دیگر، سخنی از فرادا کردن رکعت دومِ گروه دوم، بیان نشده است. اما مرحوم شهید ثانی، چنین تعبیر می‌فرماید: فينفردون ويُتمّون صلاتَهم. گروه دوم، رکعت دوم را بصورت فرادا تمام می‌کنند. یعنی مرحوم شهید ثانی، حکم فرموده است به این که رکعت دوم گروه دوم، فرادا است. اما عبارت مرحوم شهید اول، این نکته را بیان نمی‌فرمود. حتی چه بسا، بتوان گفت که عبارت مرحوم شهید اول، دلالت دارد بر این که در رکعت دوم، نماز فرادا نمی‌شود و جماعت است. زیرا در پایان عبارت مصنف، چنین بیان شده است: حتّى يتمّوا ويسلّم بهم. یسلّم بهم یعنی سلام نماز را با یکدیگر بیان کنند. اگر نماز آن‌ها به نماز فرادا تبدیل شده باشد، چه ضرورتی دارد که امام جماعت، صبر کند تا آن‌ها به سلام برساند؟!

چرا با این که چه بسا بتوان گفت، عبارت مرحوم شهید اول، ظاهر در این است که نماز گروه دوم، جماعت است، شهید ثانی، حکم به فرادا بودن آن رکعت نمود؟

شهید ثانی در پاسخ می‌فرماید: خود مرحوم مصنف در کتب دیگر، آن است که نماز در رکعت دوم، فرادا می‌شود. اما ظاهر عبارت اصحاب و علمای شیعه آن است که نماز جماعت است. [۱]

 بنابر این اساس، مرحوم شهید ثانی، حکم به فرادا بودن رکعت دوم می‌کند و الا از عبارت مرحوم مصنف در اینجا، استفاده نشده است.

سوال: از نظر فقهی، چه تفاوتی دارد که رکعت دوم، فرادا باشد یا جماعت؟

مرحوم شهید می‌فرماید: در مسئله جماعت، بحثی وجود دارد مبنی بر این که اگر کسی نماز را بصورت جماعت اقامه کند، با شخصی که نماز را فرادا اقامه کند، تفاوت دارد. تفاوت آن است که امام جماعت، سهو مأموم را تحمل می‌کند. یعنی اگر مأموم عملی را انجام دهد که موجب سجده سهو است، اگر این عمل را در نماز جماعت انجام دهد دیگر لازم نیست سجده سهو را انجام دهد. اما اگر این عمل در نماز فرادا باشد، باید سجده سهو را انجام دهد.

در رکعت دوم نیز این مسئله جاری است. اگر آن رکعت را فرادا بدانیم، طبیعتا اگر مصلی عملی را انجام دهد که موجب سجده سهو باشد، لازم است که سجده سهو را انجام دهد. اما اگر آن نماز را جماعت بدانیم، لازم نیست که سجده سهو را انجام دهد.

مرحوم شهید ثانی می‌فرماید: این نظر مرحوم مصنف در کتب دیگرش، خالی از قوت نیست.

کیفیت بیان شده، مربوط به نماز‌های دو رکعت است. یعنی مربوط به نماز صبح که ذاتا دو رکعت است و نماز ظهر و عصر و عشا که به خاطر خوف، به قصر اقامه می‌شود. کیفیت اقامه نماز مغرب، در ادامه بیان خواهد شد.


استاد معظم این قسمت را برعکس فرموده‌اند که در هنگام تطبیق، تصحیح می‌فرمایند.

۴

تطبیق کیفیت نمازهای دو رکعتی ذات الرقاع

﴿ بأن يصلّي الإمام بفرقةٍ ركعةً ﴾ (به این که نماز می‌گذارد امام جماعت با یک گروه، یک رکعت. امام جماعت، یک رکعت را با یک گروه، اقامه می‌کند) في مكانٍ لا يبلغهم سهام العدوّ (در مکانی که تیرهای دشمن به آن‌ها نرسد.)، ثمّ ينفردون بعد قيامه (بعد از قیام امام جماعت، گروه اول، نماز خود را بصورت فرادا تمام می‌کنند. یعنی رکعت دوم را سریع اقامه می‌کنند) ﴿ ثمّ يتمّون ﴾ ركعةً اُخرى مُخفَّفةً (تمام می‌کنند، گروه اول، رکعت دیگر را بصورت سبک) ويُسلّمون (و سلام می‌دهند و نماز را تمام می‌کنند) ويأخذون موقفَ الفرقة المقاتلة (و جای گروهی که مشغول جنگ هستند، قرار می‌گیرند. یعنی جایگزین گروه دوم می‌شوند.) ﴿ ثمّ تأتي ﴾ الفرقة ﴿ الاُخرى ﴾ (گروه دوم می‌آیند) والإمامُ في قراءة الثانية (در حالی که امام مشغول قرائت رکعت دوم است. از این عبارت مشخص می‌شود که امام جماعت باید قرائتش را طولانی کند.) ﴿ فيصلّي بهم ركعةً ﴾ (امام جماعت، رکعت دوم را با گروه دوم، اقامه می‌کند) إلى أن يرفعوا من سجود الثانية (تا این که از سجده دوم رکعت دوم امام جماعت، بلند شوند. هنگامی که سجده دوم را انجام دادند، رکعت دوم امام جماعت به پایان رسیده اما مأمومین در رکعت اول قرار دارند.) فينفردون (تعبیر مرحوم شهید ثانی این است که نماز را بصورت فرادا اقامه می‌کنند) ويُتمّون صلاتَهم (نمازشان را تمام می‌کنند. یعنی رکعت دوم را اقامه می‌کنند.) ﴿ ثمّ ينتظرهم ﴾ الإمام (اما امام جماعت، منتظر این گروه می‌ماند.) ﴿ حتّى يتمّوا (تا این که رکعت دوم را اقامه کنند) ويسلّم بهم ﴾ (و امام جماعت با آن‌ها سلام دهد. یعنی سلام نماز را همراه یکدیگر بیان می‌کنند. از این عبارت مشخص می‌شود که امام جماعت باید تشهد نماز را طولانی کند. در این مسئله، اگر عبارت مرحوم شهید اول را در نظر بگیریم، رکعت دومِ گروه دوم، مشخص نیست که فرادا باشد. بلکه می‌توان گفت که جماعت محسوب می‌شود. زیرا می‌فرماید: و یسلّم بهم. اگر نماز گروه دوم، فرادا باشد، چه ضرورتی دارد که امام جماعت، صبر کند و سلام نماز را به همراه آنان بیان کند. یسلّم بهم، ظاهر در آن است که رکعت دوم گروه دوم نیز جماعت محسوب می‌شود. اما مرحوم شهید ثانی، حکم به فرادا بودن نمود. مرحوم شهید ثانی در ادامه، پاسخ اشکالی که مطرح شده را بیان می‌فرماید. شهید ثانی می‌فرماید:) وإنّما حكمنا بانفرادهم (ما حکم به انفراد رکعت دومِ گروه دوم کردیم.) ـ مع أنّ العبارة لا تقتضيه (با این که عبارت مرحوم شهید اول، اقتضای فرادا بودن را ندارد.)، بل ربما دلّ سلامُه بهم (بلکه چه بسا دلالت دارد سلام امام جماعت با آن گروه) على بقاء القُدوَة (سلام دلالت می‌کند بر بقاء اقتدا. قدوة، اسم مصدر از اقتدا است. با توجه به این نکته، چرا مرحوم شهید ثانی، حکم به فرادا بودن نماز نمود؟ می‌فرماید:) ـ تبعاً للمصنّف (به تبع خود مصنف) حيث ذهب في كتبه إلى انفرادهم (در کتب دیگر خودش که قائل به انفراد نماز آن گروه، شده است.) وظاهرُ الأصحاب (و ظاهر اصحاب نیز چنین است.) ـ وبه صرّح كثيرٌ منهم ـ بقاءُ القُدوة (ظاهر اصحاب، این است که جماعت باقی است. اما چون مصنف در کتب دیگرش، حکم به انفراد فرموده است، این حکم را بیان نمودیم). ويتفرّع عليه تحمّل الإمام أوهامَهم على القول به (اگر قائل شویم که رکعت دوم گروه دوم فرادا است و یا جماعت است، چه ثمره‌ای دارد؟ می‌فرماید: متفرع می‌شود بر این نزاع _فرادا یا جماعت بودن رکعت دوم گروه دوم_ تحمل امام جماعت، سهو مأمومین را. یعنی اگر مأمومین دچار سهو شوند و آن را جماعت بدانیم. علی القول به یعنی اگر قائل شویم که امام جماعت، سهو مأمومین را تحمل می‌کند. در این صورت اگر مأمومین مرتکب عملی شوند که احتیاج به سجده سهو دارد، در صورتی که نماز را جماعت بدانیم، دیگر لازم نیست که مأمومین، سجده سهو را انجام دهند. اما اگر قائل به فرادا بودن نماز آن‌ها باشیم، باید سجده سهو را انجام دهند.) وما اختاره المصنّف لا يخلو من قوّةٍ. (آنچه که مرحوم مصنف، در کتب دیگرش اختیار کرده است، خالی از قوت نیست.)

۵

کیفیت نماز مغرب ذات الرقاع

کیفیت نماز مغرب ذات الرقاع:

 نسبت به نماز مغرب، نکته‌ای وجود دارد که باید مورد توجه قرار داد. در نماز مغرب که سه رکعت است، امام جماعت با یکی از دو گروه، یک رکعت و با گروه دیگر، دو رکعت از نماز را اقامه می‌کند. امام جماعت، با کدام گروه، یک رکعت و با گروه دیگر، دو رکعت را اقامه کند؟

مرحوم شهید می‌فرماید: امام جماعت مخیر است که با گروه اول، یک رکعت اقامه کند و با گروه دوم، دو رکعت را اقامه کند. یا بالعکس عمل کند. گرچه به نظر مرحوم شهید ثانی، افضل آن است که با گروه اول، یک رکعت را اقامه کند و دو رکعت باقی مانده را با گروه دوم اقامه کند. مرحوم شهید، سه دلیل در این رابطه بیان نموده است.

دلیل اول: تأسی به امیر المؤمنین عليه‌السلام در لیلة الهریر. هریر در لغت به معنای صدای سگ است. مراد از لیلة الهریر، شب جمعه، ۱۱ صفر سال ۳۸ هجری قمری است که سپاه معاویه بعد از جنگ صفین، از شدت سرما مانند سگ صدا می‌دادند. گفته شده است که در آن شب که به لیلة الهریر نامیده شده است؛ امام عليه‌السلام، نماز مغرب و عشا را بصورت ذات الرقاع اقامه فرمودند. در آن شب، امیرالمؤمنین عليه‌السلام با گروه اول، یک رکعت و با گروه دوم، دو رکعت را اقامه فرمودند. به جهت تأسی به امیرالمؤمنین عليه‌السلام این گونه رفتار می‌کنیم.

دلیل دوم: اگر با گروه دوم یک رکعت را اقامه کند و با گروه دیگر، دو رکعت دیگر را اقامه کند؛ از جهت تعداد ارکانی که در جماعت این دو گروه، درک می‌کنند؛ به یکدیگر نزدیک می‌شوند. در هر رکعت از نماز، سه رکن وجود دارد. قیام متصل به رکوع، رکوع و سجده، ارکان یک رکعت نماز هستند. بنابر این، رکعت اول دارای سه رکن، رکعت دوم، دارای سه رکن و رکعت سوم نیز سه رکن دارد. تنها رکعت اول، علاوه بر سه رکن مذکور، دو رکن اضافه نیز دارد. نیت و تکبیرة الاحرام، دو رکن اضافه‌ای هستند که در رکعت اول، وجود دارند. لذا اگر رکعت اول را با گروه اول، اقامه کند و دو رکعت دیگر را با گروه دوم، اقامه کنند؛ رکعت اول که پنج رکن دارد، با شش رکنی که در دو رکعت دیگر وجود دارند، نزدیک به هم می‌شوند. اما اگر دو رکعت اول را با گروه اول اقامه کند، پنج رکن در کعت اول و سه رکن در رکعت دوم وجود دارد که مجموعا هشت رکن می‌شود. در این صورت، گروه اول، هشت رکن را درک کرده‌اند و گروه دوم که رکعت سوم را فقط اقامه می‌کنند، تنها سه رکن را درک کرده‌اند که ارکان در این صورت از یکدیگر فاصله زیادی دارند.

دلیل سوم: تقارب از حیث قرائت متعینه. رکعت اول و دوم، قرائت، تعین در حمد و سوره دارد. اما در رکعت سوم، مصلی مخیر است که حمد را قرائت کند یا تسبیحات اربعه را بیان کند. بنابر این، قرائت متعینه تنها در رکعت اول و دوم است. اگر رکعت اول را با گروه اول اقامه کند و رکعت دوم و سوم را با گروه دوم، اقامه کند؛ قرائت متعینه (حمد و سوره) با هر دو گروه صورت می‌گیرد. اما اگر دو رکعت اول را با گروه اول اقامه کند، هر دو قرائت متعینه برای گروه اول می‌شود و گروه دوم، قرائت متعینه ندارد.

۶

تطبیق کیفیت نماز مغرب ذات الرقاع

﴿ وفي المغرب يصلّي بإحداهما ركعتين ﴾ وبالاُخرى ركعةً (در نماز مغرب که سه رکعت است، نماز می‌خواند امام جماعت، با یکی از این دو گروه، دو رکعت را و با گروه دیگر، یک رکعت را اقامه می‌کند. با کدام گروه، دو رکعت و گروه دیگر یک رکعت را اقامه کند؟ می‌فرماید:) مخيّراً في ذلك (درحالی که امام جماعت مخیر است در این که با کدام گروه یک رکعت را اقامه کند و با کدام گروه، دو رکعت را اقامه کند. شهید ثانی می‌فرماید:) والأفضل تخصيص الاُولى بالاُولى (افضل آن است که اختصاص دهد، به گروه اول، رکعت اول را)، والثانية بالباقي (اختصاص دهد به گروه دوم، دو رکعت باقی مانده نماز را. سه دلیل برای افضلیت بیان می‌فرماید:)؛ تأسّياً بعليّ عليه‌السلام ليلة الهَرير (تأسی کردیم به امیرالمؤمنین عليه‌السلام در لیلة الهریر. مشخص می‌شود که شهید ثانی معتقد است که در جنگ صفین در آن شب خاص، حضرت با گروه اول، یک رکعت و با گروه دوم، دو رکعت باقی مانده را اقامه کردند. دلیل دوم و سوم:) وليتقاربا في إدراك الأركان والقراءة المتعيّنة. (برای این که دو گروه، تقارب پیدا کنند در ادراک ارکان نماز. اگر بخواهیم در ادراک ارکان نماز، این دو گروه نزدیک به یکدیگر شوند، باید رکعت اول را که دارای پنج رکن است را با گروه اول، اقامه کند و رکعت دوم و سوم که مجموعا دارای شش رکن است را با گروه دوم اقامه کند. پنج رکن با شش رکن، به یکدیگر نزدیک هستند. و الا اگر دو رکعت اول را با گروه اول اقامه کند، مجموعا هشت رکن را درک می‌کنند و گروه دوم که تنها رکعت سوم را اقامه می‌کنند، سه رکن را درک می‌کنند. بنابر این تقارب ایجاد نمی‌شود.

القراءة المتعینة، عطف به إدراک می‌شود. یعنی برای این که تقارب ایجاد شود بین این دو گروه در قرائت متعینه. قرائت متعینه، حمد و سوره‌ای است که در رکعت اول و دوم قرائت می‌شود. اگر رکعت اول را با گروه اول و دو رکعت دیگر را با گروه دوم، اقامه کند، قرائت متعینه را هر دو گروه درک می‌کنند. اما اگر دو رکعت اول را با گروه اول اقامه کند، هر دو قرائت متعینه نصیب گروه اول می‌شود.)

۷

نظر علامه حلی در کیفیت اقامه نماز مغرب ذات الرقاع و پاسخ شهید ثانی به آن

مرحوم علامه حلی در قواعد فرموده است: افضل آن است که امام جماعت، با گروه اول، دو رکعت اول نماز را اقامه کند و با گروه دوم، یک رکعت را اقامه کند.

دلیل مرحوم علامه: اگر با گروه اول، یک رکعت را اقامه کند، با مانعی روبرو می‌شویم. مانع عبارت است از این که هنگامی که گروه دوم برای اقامه نماز می‌آیند، طبیعتا می‌خواهد به امام جماعت، اقتدا کند. یعنی در رکعت دوم، ملحق به امام جماعت شود. هنگامی که در رکعت دوم، به امام جماعت، ملحق شوند، امام جماعت، هنگام تشهد رکعت دوم، برای بیان تشهد می‌نشیند اما مأمومین که گروه دوم هستند، الآن تشهد ندارند و باید معطل بمانند که امام جماعت، تشهد خودش را بیان کند و هنگامی که امام جماعت برای رکعت سوم برخاست، آنان برای رکعت دوم خود، برخیزند. یعنی به اندازه تشهد امام جماعت، گروه دوم معطل می‌شوند و این معطلی با بناء صلاة خوف با تخفیف، سازگاری ندارد. فرض این است که فضای جنگ حاکم است و مقصود در صلاة خوف آن است که مصلین زودتر به معرکه جنگ برگردند و این معطلی با مقصود سازگار نیست. بنابر این دلیل، علامه حلی معتقد است که افضل آن است که امام جماعت با گروه اول، دو رکعت را اقامه کند.

مرحوم شهید ثانی در رد دلیل مرحوم علامه حلی، دو پاسخ را مطرح می‌فرماید که به هر دو پاسخ اشکال وارد است.

پاسخ اول شهید ثانی: چه با گروه اول یک رکعت را اقامه کند (نظر شهید ثانی) و چه با گروه اول، دو رکعت را اقامه کند (نظر علامه حلی)، در هر دو صورت، تشهد اول که امام جماعت بیان می‌کند، معطلی خودش را دارد. بنابر این، اگر با گروه اول نیز دو رکعت را اقامه کند، تخفیفی حاصل نمی‌شود. زیرا یکی از دو گروه باید به اندازه تشهد، معطل بماند.

۸

تطبیق نظر علامه حلی در کیفیت اقامه نماز مغرب ذات الرقاع و پاسخ شهید ثانی به آن

وتكليفُ الثانية بالجلوس للتشهّد الأوّل مع بنائها على التخفيف يندفع (تکلیف، مبتدا و یندفع، خبر است. اگر بنا باشد که گروه دوم در رکعت دوم به امام جماعت، ملحق شوند_نظر شهید ثانی که می‌فرمود افضل آن است که با گروه اول یک رکعت و با گروه دوم، دو رکعت اقامه شوند. بنابر این، گروه دوم در رکعت دوم ملحق می‌شوند. _ لازمه آن این است که به گروه دوم، تکلیف شود هنگامی که امام جماعت، مشغول بیان تشهد رکعت دوم است، بنشیند. این تکلیف با بنا صلاة خوف بر تخفیف، سازگار نیست. مرحوم شهید ثانی می‌فرماید: این اشکال علامه حلی، دفع می‌شود.) (پاسخ نخست شهید ثانی) باستدعائه زماناً على التقديرين (به این که تشهد، استدعا دارد زمانی را. یعنی چه یک رکعت را با گروه اول اقامه کند و چه دو رکعت را با گروه اول اقامه کند، تشهد اول، زمانی را استدعا دارد. علی التقدیرین یعنی چه رکعت اول را با گروه اول اقامه کند و چه دو رکعت را با گروه اول اقامه کند، تفاوتی ندارد. یعنی زمانی را در بر می‌گیرد.)، فلا يحصل بإ يثار الاُولى تخفيفٌ (پس حاصل نمی‌شود بواسطه انتخاب دسته اول _برای این که دو رکعت را با آن‌ها اقامه کند_ ایثار الاولی یعنی انتخاب دسته اول که دو رکعت را با امام جماعت بخوانند. با این کار، تخفیفی حاصل نمی‌شود.)

۹

اشکال پاسخ اول شهید ثانی

پاسخی که مرحوم شهید ثانی به علامه حلی مطرح فرمودند، صحیح نمی‌باشد. زیرا نماز مغرب امام جماعت، در هر صورت به اندازه شش رکعت، به طول می‌انجامد.

چرا به اندازه شش رکعت به طور می‌انجامد؟

زیرا باید به قدری نماز را طولانی کند که گروه اول، سه رکعت نماز مغرب خود را تمام کنند و گروه دوم نیز سه رکعت نماز مغرب خود را انجام دهند و در سلام نماز به امام جماعت ملحق شوند. بنابر این، به اندازه شش رکعت به طول می‌انجامد. اگر رکعت اول را با گروه اول، اقامه کند، لازمه‌اش آن است که گروه دوم، در هنگام تشهد اول امام جماعت، بی‌کار منتظر بمانند و پس از آن که برخاستند جدای از این معطلی برای تشهد امام جماعت، خودشان دو تشهد را بیان کنند. به عبارت دیگر، گروه دوم، علاوه بر این که باید سه رکعت خودش را اقامه کند، تشهد اول و دوم را باید بیان کند و در سلام ملحق به امام شود. علاوه بر تمام این‌ها، یک معطلی دیگر برای تشهد امام جماعت هم متحمل می‌شود و امام باید به قدری نماز را طولانی کند که گروه دوم خودشان را به سلام پایانی نماز، برسانند. اما جدای از تمام این‌ها، گروه دوم باید به اندازه آن تشهد اول امام جماعت، منتظر بماند. لذا نهایتا به اندازه یک تشهد هم نماز امام و هم گروه دوم، بیشتر طول می‌کشد. زیرا امام جماعت نیز باید منتظر آن‌ها نیز بماند.

این اشکال را مرحوم سلطان العلما در حاشیه، ج۱، ص۱۱۲؛ بیان فرموده است.

۱۰

پاسخ دوم شهید ثانی به علامه حلی

پاسخ دوم شهید ثانی به علامه حلی:

بنابر نظر علامه حلی که می‌فرمایید امام جماعت، با گروه اول دو رکعت را اقامه کند؛ اگر بنا باشد که امام جماعت با گروه اول، دو رکعت را اقامه کند، بازهم گروه دوم، هنگامی که به امام جماعت، ملحق شد، لازم است که امام جماعت برای تشهد گروه دوم، معطل بماند. زیرا گروه دوم، در رکعت سوم به امام جماعت، ملحق می‌شوند. هنگامی که در رکعت سوم ملحق شوند، امام باید بعد از سجده دومِ رکعت سومِ خودش، معطل بماند تا هنگامی که گروه دوم، رکعت دوم و سوم را اقامه کنند. بنابر این، بازهم بواسطه انتظار امام جماعت تا اتمام تشهد اول مأمومین، نماز طول می‌کشد. یعنی در نهایت، این انتظار باید محقق شود.

۱۱

تطبیق پاسخ دوم شهید ثانی به علامه حلی

ولتكليف الثانية (لتکلیف الثانیة، عطف به باستدعائه، می‌شود. یعنی یندفع لتکلیف الثانیة. الثانیة یعنی گروه دوم. چون گروه دوم، مکلف) بالجلوس للتشهّد الأوّل على التقدير الآخر. (علی التقدیر الآخر یعنی بنابر قول علامه حلی که امام جماعت با گروه اول، دو رکعت را اقامه کند. اگر امام جماعت با گروه اول، دو رکعت را اقامه کند، بازهم گروه دوم تکلیف دارد که برای تشهد اول خودش بنشیند و هنگامی که گروه دوم باید بنشیند، امام جماعت معطل می‌ماند. بنابر این، بالاخره این مقدار زمان طولانی می‌شود.)

۱۲

اشکال پاسخ دوم شهید ثانی

اشکال پاسخ دوم شهید ثانی:

معطلی امام جماعت برای تشهد اول گروه دوم، در هر صورت وجود دارد. یعنی چه گروه دوم، در رکعت دوم ملحق شوند (بنابر نظر شهید ثانی) و چه در رکعت سوم به امام جماعت ملحق شوند (بنابر نظر علامه حلی)، در هر صورت، گروه دوم، تشهد اول و تشهد دوم را باید انجام دهند و در سلام به امام ملحق می‌شوند. این که گروه دوم باید به اندازه تشهد اول، وقت بگذراند، تفاوتی نمی‌کند. زیرا امام جماعت باید به اندازه شش رکعت نماز خودش را طولانی کند. لذا در این جهتی که می‌فرمایید، تفاوتی بین فرض علامه و شهید ثانی وجود ندارد.

اما آن جهتی که مرحوم علامه فرمود، آن بود که مأمومین طبق این که رکعت دوم ملحق شوند، هنگام تشهد امام، معطل می‌مانند و این مازاد بر دو تشهد خودشان است. لذا سخن علامه حلی، باقی می‌ماند.

در هر صورت، اگر این مقدار از معطلی را دلیل بر افضلیت، این که دو رکعت اول را با گروه اول بخواند، بدانیم، سخن تمام است و اشکالاتی که مرحوم شهید ثانی به نظر علامه حلی، بیان فرموده است، صحیح به نظر نمی‌رسد.

۱۳

همراه داشتن اسلحه در هنگام اقامه نماز

نکته: هنگام نماز جماعت، مأمومین باید سلاح خویش را به همراه داشته باشند. زیرا در آیه فرمود: وَلْيَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ. یعنی امر به آن شده است و امر مقتضی وجوب است.

مراد از اسلحه هم آلت قتاله مانند شمشیر و خنجر و هم آلت دفع مانند سپر و زره، می‌باشد. هرچند که آن‌ها نجس باشد. مثلا ممکن است که این‌ها خونی باشند اما باید آن‌ها را همراه خود داشته باشند. مگر آن که مانع برخی از واجبات نماز باشد که اگر اضطرار وجود ندارد باید کنار گذاشته شوند.

۱۴

تطبیق همراه داشتن اسلحه در هنگام اقامه نماز

﴿ ويجب ﴾ على المصلّين ﴿ أخذُ السلاح ﴾ (واجب است بر نمازگذاران همراه داشتن سلاح.) للأمر به المقتضي له (بخاطر امری که به اخذ سلاح شده که مقتضی وجوب است. چون در آیه شریفه چنین فرموده است: وَإِذَا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلَاةَ فَلْتَقُمْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ. وَلْيَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ یعنی هنگامی که در جنگ نماز می‌خوانی، اسلحه همراه مصلی باشد.)، وهو آلة القتال والدفع (مراد از سلاح هم آلت قتال مانند شمشیر و خنجر و هم آلت دفع مانند سپر و زره است.): من السيف (شمشیر) والسكّين (چاقو) والرمح (نیزه) وغيرِها وإن كان نجساً (هرچند که آلت، نجس باشد.)، إلّا أن يمنع (مگر آن که سلاح منع کند) شيئاً من الواجبات (مانع واجبات باشد. مثلا کسی کلاهی بر سر بگذارد که مانع قرار دادن پیشانی بر مهر باشد.) أو يؤذي غيرَه (یا این که اذیت کند غیر را. مثلا نیزه را در وسط جماعت بیاورد که باعث اذیت دیگران شود.)، فلا يجوز اختياراً. (اختیارا جایز نیست و الا اگر اضطرار وجود داشته باشد، مانعی ندارد.)

﴿ بأن يصلّي الإمام بفرقةٍ ركعةً في مكانٍ لا يبلغهم سهام العدوّ ، ثمّ ينفردون بعد قيامه ﴿ ثمّ يتمّون ركعةً اُخرى مُخفَّفةً ويُسلّمون ويأخذون موقفَ الفرقة المقاتلة (١) ﴿ ثمّ تأتي الفرقة ﴿ الاُخرى والإمامُ في قراءة الثانية ﴿ فيصلّي بهم ركعةً إلى أن يرفعوا من سجود الثانية فينفردون ويُتمّون صلاتَهم ﴿ ثمّ ينتظرهم الإمام ﴿ حتّى يتمّوا ويسلّم بهم .

وإنّما حكمنا بانفرادهم ـ مع أنّ العبارة لا تقتضيه ، بل ربما دلّ سلامُه بهم على بقاء القُدوَة ـ تبعاً للمصنّف حيث ذهب في كتبه إلى انفرادهم (٢) وظاهرُ الأصحاب ـ وبه صرّح كثيرٌ منهم (٣) ـ بقاءُ القُدوة. ويتفرّع عليه تحمّل الإمام أوهامَهم على القول به. وما اختاره المصنّف لا يخلو من قوّةٍ.

﴿ وفي المغرب يصلّي بإحداهما ركعتين وبالاُخرى ركعةً مخيّراً في ذلك. والأفضل تخصيص الاُولى بالاُولى ، والثانية بالباقي؛ تأسّياً بعليّ عليه‌السلام ليلة الهَرير (٤) وليتقاربا في إدراك الأركان والقراءة المتعيّنة. وتكليفُ الثانية بالجلوس للتشهّد الأوّل مع بنائها على التخفيف يندفع باستدعائه زماناً على التقديرين ،

____________________

(١) في (ع) و (ف) : المقابلة.

(٢) الذكرى ٤ : ٣٥٠ ، الدروس ١ : ٢١٤ ، البيان : ٢٦٨.

(٣) لم نظفر بمصرّحٍ به ، إلّا أنّ عبارة ابن إدريس والمحقّق قريب من التصريح ، راجع السرائر ١ : ٣٤٦ ، والشرائع ١ : ١٣٠.

(٤) الموجود في رواياتنا أنّه لم تكن صلاتهم في تلك الليلة إلّا التكبير والتهليل والتسبيح والتحميد والدعاء ، وفي بعضها : ما كانت صلاة القوم يومئذٍ إلّا تكبيراً ، وفي بعضها : فما صلّى كثير من الناس إلّا إيماءً ، راجع الوسائل ٥ : ٤٨٦ ، الباب ٤ من أبواب صلاة الخوف والمطاردة ، ومستدرك الوسائل ٦ : ٥٢٢ نفس الباب ، ووقعة صفّين لنصر بن مزاحم المنقري : ٣٣٠ ، ٣٩٢ ، ٣٩٣ ، ٤٧٩.

فلا يحصل بإ يثار الاُولى تخفيفٌ ، ولتكليف الثانية بالجلوس للتشهّد الأوّل على التقدير الآخر (١).

﴿ ويجب على المصلّين ﴿ أخذُ السلاح للأمر به (٢) المقتضي له ، وهو آلة القتال والدفع : من السيف والسكّين والرمح وغيرِها وإن كان نجساً ، إلّا أن يمنع شيئاً من الواجبات أو يؤذي غيرَه ، فلا يجوز اختياراً.

﴿ ومع الشدّة المانعة من الافتراق كذلك والصلاة جميعاً بأحد الوجوه المقرّرة في هذا الباب ﴿ يُصلّون بحسب المكنة ركباناً ومشاةً جماعةً وفُرادى. ويُغتفر اختلاف الجهة هنا بخلاف المختلفين في الاجتهاد؛ لأنّ الجهات قبلة في حقّهم هنا. نعم ، يشترط عدم تقدّم المأموم على الإمام نحوَ مقصده. والأفعال الكثيرة المفتقر إليها مغتفرة هنا.

ويُؤْمون ﴿ إيماءً مع تعذّر الركوع و ﴿ السجود ولو على القَرَبوس بالرأس ، ثمّ بالعينين فتحاً وغمضاً كما مرّ (٣) ويجب الاستقبال بما أمكن ولو بالتحريمة ، فإن عجز سقط.

﴿ ومع عدم الإمكان أي إمكان الصلاة بالقراءة والإ يماء للركوع والسجود ﴿ يجزيهم عن كلّ ركعةٍ بدل القراءة والركوع والسجود وواجباتهما ﴿ سبحان اللّٰه والحمد للّٰه ولا إله إلّا اللّٰه واللّٰه أكبر مقدّماً عليهما (٤) النيّة والتكبير ، خاتماً بالتشهّد والتسليم. قيل : وهكذا صلّى عليٌّ عليه‌السلام وأصحابه ليلةَ الهَرير

____________________

(١) أي إيثار الاُولى بالركعتين.

(٢) في قوله تعالى : (وَلْيَأْخُذُوا أَسْلِحَتَهُمْ) النساء : ١٠٢.

(٣) مرّ في بحث الركوع والسجود ، الصفحة ٢٠١.

(٤) في نسخة (ش) : عليها.