درس الروضة البهیة (بخش ۱) (الطهارة - الخمس)

جلسه ۱۱۹: ادامه نمازهای واجب + نماز استسقاء

 
۱

خطبه

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله الطیبین الطاهرین المعصومین و لعنة الله علی اعدائهم اجمعین من الآن الی قیام یوم الدین.

۲

عبارت خوانی آغازین

۳

نماز منذور یا معاهد یا محلوف

نماز منذور یا معاهد یا محلوف:

بعد از نمازهای واجب یومیه، در مورد برخی از نمازهای واجب دیگر، بحث شد. در این رابطه، نماز جمعه، نماز عید فطر و عید قربان، نماز آیات را ذکر کردیم که اکنون بخشی دیگر از نماز‌های واجب، مطرح می‌شود.

یکی دیگر از نمازهای واجب، نمازی است که مورد نذر یا عهد یا قسم قرار گرفته باشد. این‌ها عناوینی است که در فقه در جای خود، مورد بحث قرار خواهد گرفت. اگر کسی نذر کند که نمازی را اقامه کند یا با خداوند متعال عهد و پیمان ببندد که نمازی را اقامه کند یا قسم یاد کند که نمازی را اقامه کند، آن نماز بر او واجب می‌شود و اگر نمازی که نذر کرده یا عهد یا قسم نسبت به آن دارد که اقامه کند و اقامه نکند، در حقیقت ترک واجب نموده است.

مرحوم شهید می‌فرماید: نمازهایی که نذر یا عهد یا قسم، نسبت به آن تعلق گرفته، تابع نذر یا عهد یا قسمی است که انجام شده است. یعنی بر اساس نذری که کرده است[۱] باید دید که به چه شکلی است. اگر نذر کرده باشد که هیئت خاصی را به شرطی که آن هیئت خاص، مشروع باشد. برخلاف نمازی که در هر رکعت آن یک سجده داشته باشد. اگر شخص، نمازی را نذر کند که در هر رکعت، به جای دو سجده، یک سجده داشته باشد، این نماز، نماز معهود شرع نیست و مشروع نیست. و چون مشروع نیست، طبیعتا نذرش منعقد نیست. بنابر این، اولا باید آنچه را که نذر می‌کند، مشروع باشد. ثانیا در همان وقت ایقاع آن نماز باشد. اگر کسی نذر کند، نماز عید فطر را که مربوط به روز اول شوال است را در نیمه ماه رجب، اقامه کند. نذر نماز عید فطر در نیمه رجب، منعقد نیست. به دلیل این که وقت نماز عید فطر، روز عید فطر است. لذا باید در همان وقت ایقاع نماز، آن را نذر کند.

یا باید عدد نماز، عدد مشروعی باشد. اگر کسی عدد نامشروعی را نذر کند، مثلا نماز عید فطر را نذر کند که پنج رکعتی انجام دهد. این نذر، عدد مشروع نیست. لذا منعقد نمی‌شود. بر این اساس، مرحوم شهید می‌فرماید: این نمازها، تابع آن نذر یا عهد یا قسمی است که انجام شده و اولا باید مشروع باشد. یعنی هیئت، هیئت مشروعه باشد. ثانیا، در وقت ایقاع آن نماز باشد. ثالثا، عدد باید مشروع باشد. یعنی عددی که نذر می‌کند باید عدد مشروع باشد. اگر این شرائط و قیود وجود داشته باشد، نذر منعقد می‌شود و باید به همان ترتیبی که نذر کرده، آن را انجام دهد.

مرحوم شهید ثانی می‌فرماید: با قید مشروع، مرحوم مصنف، از مواردی احتراز کرده است. یعنی با قید مشروع، مواردی را از محل بحث خارج کرده است.

۱) موردی که نذر کند که اگر ترک واجب کرد یا حرامی را انجام داد، به شکرانه ترک واجب یا به شکرانه انجام حرام، دو رکعت نماز را اقامه کند. هنگامی که انسان نذر می‌کند، معمولا نذر یک شرط و یک جزا دارد. مثلا می‌گوید اگر بچه مریض، خوب شد، اگر موفق به انجام واجب شدم، اگر موفق به جهاد شدم و... دو رکعت نماز اقامه می‌کنم. مرحوم فقها در باب نذر فرموده‌اند که شرط باید انجام واجب یا ترک حرام یا انجام مستحب باشد. یعنی شرط باید امر راجحی باشد. اگر شرط، شرعا امر راجحی نباشد، آن نذر منعقد نیست. لذا اگر کسی چنین شرط کند که اگر موفق به ترک نماز ظهر شدم، به شکرانه نخواندن نماز ظهر، این مقدار صدقه می‌دهم یا دو رکعت نماز می‌خوانم. این نذر باطل است. زیرا شرط آن نذر، فعل حرام و ترک واجب است. یا اگر کسی بگوید اگر موفق به نوشیدن شراب شدم، به شکرانه نوشیدن شراب، دو رکعت نماز می‌خوانم. این چنین نذری باطل است. یا اگر کسی فعل واجب یا ترک حرام را برای خودش جریمه قرار دهد. مثلا بگوید اگر نماز ظهر را اقامه کردم، جریمه من آن است که دو رکعت نماز دیگر اقامه کنم. نمی‌توان برای اقامه نماز ظهر که انجام واجب است، جریمه قرار داد. اگر به عنوان جریمه برای آن واجب، نذری شود، نذر باطل است. یا مثلا بگوید اگر ترک حرام کردم (این شیشه شراب را ننوشیدم) جریمه من آن باشد که دو رکعت نماز اقامه کنم. اگر برای ترک حرام، جریمه قرار دهد و نذر کند، نذرش باطل است. لذا مرحوم شهید می‌فرماید: باید همه آنچه را که نذر می‌کند، مشروع باشد. لذا اگر نذر کند که اگر ترک واجب کرد یا حرام را انجام داد، به شکرانه ترک واجب یا انجام حرام، دو رکعت نماز اقامه کند، نذرش باطل است. یا اگر نذر کند که اگر انجام واجب کرد یا ترک حرام کرد، به عنوان جریمه انجام واجب و ترک حرام، دو رکعت نماز اقامه کند، نذرش باطل می‌باشد. یا اگر نذر کند که دو رکعت به رکوع واحد (یعنی در دو رکعت، تنها یک رکوع انجام دهد) یا دو رکعت به دو سجده در کل نماز (مثلا در هر رکعت، تنها یک سجده انجام دهد) چنین نذر‌هایی معهود در شریعت مقدس نیست. لذا چنین نذرهایی باطل می‌باشد. یا نذر کند که نماز عید فطر را در غیر عید فطر، اقامه کند. چنین نذری نیز باطل است.

خلاصه آن که مرحوم شهید می‌فرماید: ضابطه نذر، عهد و قسم مشروع چنین است: هر عملی که انجام آن عمل در قبل از نذر یا عهد یا قسم، جایز باشد. (یعنی قبل از نذر انجام آن عمل جایز باشد.) در زمانی که نذر کرده است، جایز باشد. در این صورت نذر مشروع می‌شود. لذا اگر نذر کند که دو رکعت نماز نشسته اقامه کند، اشکالی ندارد. به دلیل این که می‌توان نماز مستحبی را بصورت نشسته اقامه کرد. یا نذر کند که در مسیر راه یا بدون سوره یا به سمت غیر قبله نماز بخواند (البته در صورتی می‌توان به سمت غیر قبله نماز را اقامه کرد که در حال راه رفتن یا رکوب باشد. اما اگر ساکن باشد و حرکت نکند، باید به سمت قبله باشد.) اشکال ندارد و نذرش صحیح است. چون می‌توان نماز مستحبی را به صورت‌های یاد شده اقامه کرد.

نکته: اگر نذر خودش را از این جهت این که ماشیا یا راکبا یا بدون سوره یا به غیر قبله اقامه کند، مطلق بگذارد. یعنی بگوید که نذر می‌کنم که دو رکعت نماز را اقامه کنم اما دیگر نمی‌گوید که این نماز نذر شده را ماشیا یا راکبا یا بدون سوره اقامه می‌کنم. در این صورت باید آنچه را که در نماز واجب مراعات می‌کند، در دو رکعت نماز منذور، رعایت کند. یعنی به تعبیر مرحوم شهید: اجود قولین آن است که در نماز نذری که بصورت مطلق بیان کرده است، مراعات شرائط نماز واجب را بکند. چون نذری که کرده است، نذر دو رکعت نماز بوده و به سبب وجود نذر، دو رکعت، تبدیل به نماز واجب می‌شود و طبیعتا باید شرائط نماز واجب را داشته باشد. مگر آن که مکلف در نذر قید کند که دو رکعت نماز نذر شده را ماشیا اقامه می‌کنم. در صورتی که این موارد را در نذر قید کند، لازم نیست که شرائط نماز واجب را رعایت کند.


هرجا که نذر را می‌گوییم، عهد و قسم نیز آن حکم را در مانحن فیه، دارد.

۴

تطبیق نماز منذور یا معاهد یا محلوف

﴿ ومنها ﴾: الصلاة ﴿ المنذورة وشبهها ﴾ (نماز نذر شده و شبه نماز نذر شده. شبه منذوره)

من المُعاهَد والمحلوف عليه. (از آن چیزهایی که مکلفین به جای نذر، عهد می‌بندد یا بر آن قسم یاد کرده است. بنابر این، نذر، عهد و قسم وجود دارد.) 

﴿ وهي (نماز منذوره و شبه منذوره) تابعةٌ للنذر المشروع ﴾ (تابع نذر مشروع است. یعنی باید نذر مشروع یا شبه نذر مشروع محقق شود و هنگامی که محقق شد، نماز تابع آن نذر و عهد و قسم مشروع است) وشبهه، فمتى نذر هيئةً مشروعةً في وقت إ يقاعها أو عدداً مشروعاً انعقدت. (هنگامی که نذر کند ناذر یک هیئت مشروعه‌ای را. هیئت مشروعه در مقابل هیئت غیر مشروعه است. مثلا اگر نذر کند که تنها یک سجده در هر رکعت از نماز انجام دهد، هیئت غیر مشروعه است. فی وقت أیقاعها، خارج می‌کند، مثلا نذر کسی که نماز عید فطر را در نیمه رجب نذر کند. باید حتما در وقت ایقاع آن نماز باشد. یعنی اگر نماز، وقت خاصی دارد، در آن وقت خاص، انجامش را نذر کند. أو عددا مشروعا، مواردی را خارج می‌کند. مثلا نذر کند که نماز عید فطر را پنج رکعت اقامه کند. این عدد مشروع نیست. بنابر این، اگر نذر کند، هیئت مشروعی را در وقت ایقاع آن هیئت مشروعه یا عدد مشروعی را، نذر یا عهد یا قسم، منعقد می‌شود. منظور از انعقاد آن است که واجب العمل می‌شود و باید به آن عمل کرد.)

واحترز ب‍ «المشروع» (مرحوم شهید اول، احتراز کرد بواسطه قید مشروع) عمّا لو نذرها عند ترك واجبٍ أو فعلِ محرَّمٍ شكراً (از صورتی که نذر کند، نماز را عند ترک واجب أو فعل محرم شکراً. یعنی بگوید به شکرانه ترک واجب -اکنون که موفق به ترک واجب شدم- یا به شکرانه انجام محرم -اکنون که موفق به انجام فعل حرام شدم- برای شکر کردن، دو رکعت نماز اقامه می‌کنم. اگر شکر قرار دهد برای ترک واجب یا فعل محرم، یعنی بگوید به شکرانه ترک واجب یا به شکرانه فعل محرم، دو رکعت نماز می‌خوانم، نذرش باطل است. چون نسبت به ترک واجب یا انجام حرام، شکر نمی‌شود. لذا چنین نذری، نذر راجح نیست و اساسا منعقد نمی‌شود.)، أو عكسه زجراً (یعنی نذر کند عکس این مورد را. یعنی نذر کند دو رکعت نماز را عند فعل واجب یا ترک محرم. به این معنا که بگوید اگر این واجب را انجام دادم یا حرام را ترک کردم، برای این که خودم را جریمه کرده باشم که واجب را انجام داده ام یا حرام را ترک کرده ام، فلان نماز را اقامه کنم. در این موارد نمی‌توان برای انجام واجب یا ترک محرم، جریمه قرار دهد. این نذر غیر مشروع می‌باشد.)، أو ركعتين بركوعٍ واحد أو سجدتين (یا دو رکعت نماز را نذر کند که در مجموع آن نماز یک رکوع انجام دهد یا دو رکعت نماز را نذر کند که در مجموع آن دو سجده انجام دهد. یعنی در هر رکعت، یک رکوع را انجام دهد. این موارد معهود شریعت نیست و نذر غیر مشروع می‌باشد.)، ونحو ذلك. ومنه نذر صلاة العيد في غيره (غیر العید. از این موارد غیر مشروع است، نذر کردن نماز عید در روز غیر عید.)، ونحوها. (و مانند این موارد. خلاصه آن که مرحوم شهید اول، در صدد بود که با قید المشروع، این موارد را خارج کند.)

(مرحوم شهید ثانی می‌فرماید:) وضابط المشروع: ما كان فعله جائزاً قبل النذر في ذلك الوقت (ضابطه مشروع، آن عملی است که انجام آن عمل جائز باشد، قبل از نذر در همان وقتی که مکلف نذر کرده است. به بیان دیگر، در وقتی که مکلف، آن نماز را نذر کرده است، جائز باشد. اگر جائز باشد می‌تواند آن را نذر کند و با نذر کردن، آن نماز را بر خودش واجب گرداند. لذا می‌فرماید:)، فلو نذر ركعتين جالساً (اگر نذر کند که دو رکعت نماز مستحبی را نشسته اقامه کند، اشکالی ندارد.) أو ماشياً (یا در مسیر حرکت، نماز را اقامه کند. این نذر نیز صحیح است.)، أو بغير سورة (یا با حمد تنها آن نماز را اقامه کند و در نماز سوره را قرائت نکند. این نذر نیز صحیح است.)، أو إلى غير القبلة (یا به سمت غیر قبله نماز را اقامه کند. البته به شرطی که) ماشياً أو راكباً (ماشیا یا راکبا باشد. ماشیا أو راکبا، مربوط به إلی غیر القبلة است. چون کسی که ماشی و راکب نباشد بلکه ساکن باشد، نمی‌تواند نماز را به غیر قبله بخواند. هرچند که آن نماز، نماز مستحبی باشد. اما اگر در حال مشی یا رکوب باشد، می‌تواند به سمت غیر قبله نماز را اقامه کند و نذرش صحیح است.) ونحو ذلك انعقد (انعقد، جواب لو نذر است. اگر نذر کند دو رکعت را در حال نشسته یا راه رفتن یا... انعقد.) ولو أطلق (اگر نذر را مطلق گذاشت. یعنی نذر کرد که دو رکعت نماز اقامه کند اما تعیین نکرد که جالسا یا ماشیا یا راکبا یا به سمت غیر قبله باشد. مرحوم شهید می‌فرماید: اگر از حیث جلوس و مشی و غیر سوره و... مطلق گذاشت) فشرطُها شرط الواجبة (شرط نماز منذوره، شرط نماز واجبه است. یعنی باید ایستاده نماز را قرائت کند، باید رو به قبله باشد، باید سوره را قرائت کند.) في أجود القولين (طبق اجود قولین. از این عبارت مشخص می‌شود که قولی در مقابل قائل است که اگر بصورت مطلق نذر شده باشد، می‌توان در مسیر اقامه کرد، هرچند که در نذر آن را معین نکرده باشد. مرحوم شهید ثانی می‌فرماید: اجود قولین آن است که باید شرائط نماز واجب را مراعات کند. به دلیل این که نماز منذور، نماز واجب می‌باشد).

۵

صلاة النیابة

صلاة النیابة

آخرین نماز واجبی که مرحوم شهید اول، مطرح فرموده است، صلاة النیابه است. صلاة النیابة یعنی نمازی که به نیابت از دیگری اقامه می‌کند. نماز نیابت به یکی از دو راه بر انسان واجب می‌شود.

۱) اجاره: گاهی مکلف، اجیر می‌شود. گاهی از طرف میت اجیر می‌شود. مثلا شخصی به فردی پولی می‌دهد و می‌گوید پس از مرگ من، این مقدار برای من نماز اقامه کن. یا بدون وصیت میت، ورثه، آن را اجیر می‌کنند که برای میت نماز بخواند. یا با وصیت نافذه، اجیر می‌شود. وصیت نافذه، وصیتی است که میت، از ثلث مال خودش، آن را وصیت کرده باشد. میت در وصیت نامه قید کرده باشد که بخشی از ثلث مال من، را به زید بدهید تا این مقدار نماز را اقامه کند و زید هم این را پذیرفت. اگر وصیت، وصیت نافذ شد، بر او واجب می‌شود که آن نماز را اقامه کند.

بنابر این، یکی از راه‌های وجوب نماز نیابت، اجاره است.

۲) تحمل پسر بزرگ از جانب پدر: اگر پدری از دنیا رفت، با شرائطی پسر بزرگ، باید نمازهای قضا شده پدر را اقامه کند. در این صورت، لازم نیست که اجاره‌ای محقق شده باشد. البته پسر بزرگ از جانب پدر، تحمل می‌کند نمازهایی که فوت شده از پدر، در مرض او یا سهوا یا مطلقا. مطلقا یعنی هرچند که بدون مرض یا سهو، نمازی فوت شده باشد. به معنای دیگر، حتی اگر پدر، عمدا نمازش را ترک کرده باشد، پسر بزرگ آن نماز‌ها را تحمل می‌کند.

نکته: در نماز نیابتی و اجاره‌ای، لازم است که به حسب همان چیزی که انسان به آن ملتزم شده، از حیث کمی و کیفی، به همان حسب، انجام دهد. یعنی اگر شخصی اجیر شد که نماز قضا را برای میتی اقامه کند، اگر شرط کرده‌اند که نماز حتما باید با اقامه، اذان، بیان سه تسبیحات اربعه، بیان سه سلام، خوانده شود، باید به همان کیفیت و کمیتی که شرط شده است، اقامه کند و نمی‌تواند از آن کیفیت و کمیت، تخلف کند.

۶

تطبیق صلاة النيابة

﴿ ومنها: صلاة النيابة ﴾ (یکی از نمازهای واجب، نماز نیابت است. نماز نیابت به چه چیزی ثابت می‌شود؟)

﴿ بإجارةٍ ﴾ (بواسطه اجیر شدن) عن الميّت (از جانب میت، اجیر شود که نماز را اقامه کند.) تبرّعاً أو بوصيّته النافذة (تبرعا یعنی بدون وصیت. بدون وصیت، از جانب ورثه، اجیر می‌شود که برای میت، اقامه نماز کند. بدون این که خود میت، وصیتی کرده باشد. یا به واسطه وصیت خود میت، البته به شرطی که وصیت نافذه باشد. مثلا وصیت از ثلث مال خودش باشد که میت نسبت به ثلث مال، حق دارد. یا این که کسی که وصیت کرده نماز را اقامه کند، قبول کند. والّا اگر قبول نکند، دیگر آن وصیت، نافذ نخواهد بود. در هر صورت، اگر اجاره‌ای محقق شود که از جانب میت نماز خوانده شود، چه تبرعا و چه به وصیت نافذه، یکی از راه‌های وجوب نماز نیابت بر انسان، می‌باشد.) ﴿ أو تحمُّل * ﴾ من الوليّ وهو أكبر الوُلْد الذكور ﴿ عن الأب ﴾ (یا این که تحمل کند از جانب ولی. ولی کیست؟ بزرگترین پسر میت. ولد جمع وَلَد است. یعنی بین فرزندان ذکور، حکم ولی را دارد. تحمل کند از جانب ولی از پدر. یعنی باید از جانب پدر، نمازها را اقامه کند.) لما فاته من الصلاة (نسبت به نمازهایی که از پدر، فوت شده است.) في مرضه (یا نماز‌هایی که در مرض فوت شده است)، أو سهواً (یا نمازهایی که سهوا فوت شده)، أو مطلقاً (یا مطلقا. یعنی چه نمازهایی که در مرض و سهو، فوت شده و چه نمازهایی که عمدی، فوت شده است.)، وسيأتي تحريره (توضیح این مطلب در صفحه ۲۹۰ به بعد، بیان خواهد شد. سوال: نماز نیابتی را باید چگونه انجام داد؟ می‌فرماید:) ﴿ وهي بحسب ما يُلتزَم ** به ﴾ (نماز نیابتی و اجاره‌ای به حسب همانی است که ملتزم می‌شود به آن. یعنی اگر اجیر شد که با اذان و اقامه نماز را بخواند، باید با اذان و اقامه نماز را بخواند. اگر اجیر شد که یکسال نماز بخواند، باید یکسال نماز بخواند و نمی‌تواند کمتر بخواند) كيفيّةً وكمّيّةً. (از حیث کیفیت و کمیت باید به حسب آنچه که ملتزم شده، بخواند و نمی‌تواند از آن تخلف کند.)

۷

نمازهای مستحبی: مورد اول نماز استسقاء

نمازهای مستحبی

تا کنون، نماز‌های واجب، بیان شد. در ابتدای فصل ششم (صفحه ۲۳۹) چنین عنوان شد: الفصل السادس فی بقیة الصلوات الواجبة و ما یختاره من المندوبة. یعنی غیر از نماز‌های یومیه که یکی از نماز‌های واجب بود، بقیه نمازهای واجبه را در این قسمت بیان می‌کنیم. نماز جمعه، نماز عید فطر و قربان، نماز آیات، نماز منذوره و نماز نیابت از نمازهای واجبی بود که مرحوم شهید اول، بیان فرمود. چنانچه در عنوان این فصل بیان شد، ما یختاره من المندوبة نیز بیان خواهد شد. یعنی آن مقداری که مرحوم مصنف، اختیار کرده از نمازهای مستحبی. بعضی از نمازهای مستحبی را مرحوم شهید اول، در این جا مطرح می‌فرماید.

صلاة الاستسقاء

نماز طلب باران، یکی از نماز‌های مستحبی است. نمازهای نافله دیگری نیز وجود دارد که در ادامه بیان خواهد شد.

نماز طلب باران را صلاة الاستسقاء می‌نامند. مرحوم شهید می‌فرماید: کلمه استسقاء از باب استفعال، به معنای طلب السقیا است. سقیا به معنای باران است. بنابر این، نماز طلب باران می‌شود. البته طلب باران، انواعی دارد. یعنی هنگامی که می‌خواهیم از خداوند متعال، باران را طلب کنیم، کمترینش آن است که انسان در گوشه‌ای دعا کند و از خداوند متعال، طلب باران کند. بدون آن که نمازی اقامه کند یا دعا، پشت اقامه نماز باشد. یعنی نه قبل و نه بعد از دعا، نماز نمی‌خواند. بنابر این، حد اقل طلب باران، دعا کردن و درخواست باران است. این را صلاة الاستسقاء نمی‌گویند و از بحث خارج است.

حد وسط در طلب باران آن است که مکلف، بعد از نماز، دعا کند و طلب باران کند. مثلا نماز ظهر را اقامه کند و پس از نماز ظهر از خداوند طلب باران کند. یا نماز مغرب را اقامه کند و پس از آن از خداوند طلب باران کند.

افضل و بالاترین مرتبه در طلب باران آن است که نماز باران را اقامه کند. یعنی طلب باران کند با دو خطبه. یعنی یک امام جماعتی باشد و دو خطبه بخواند و دو رکعت نماز خوانده شود. این صورت را صلاة الاستسقاء می‌نامند و مورد بحث ما است.

کیفیت نماز استسقاء:

نماز استسقاء مانند نماز عید فطر و قربان است. هم از جهت وقت (یعنی وقت نماز استسقاء از طلوع آفتاب تا زوال آفتاب است و بعد از ظهر، اقامه نمی‌شود.) هم از جهت تکبیرات زائده (در مباحث گذشته بیان شد که در نماز عید و عید قربان، در رکعت اول، پنج تکبیر دارد و بعد از هر تکبیر، یک قنوت دارد و در رکعت دوم، چهار تکبیر و بعد از هر تکبیر، قنوت دارد.) هم از جهت جهر و اخفات (از حیث جهر در قرائت، نماز عید فطر و قربان، مستحب است که جهرا اقامه شود. بنابر این مستحب است که نماز استسقاء نیز بصورت جهری اقامه شود.) هم از جهت نوع قرائت (فقها فرموده‌اند که در نماز عید فطر و قربان، در رکعت اول، سوره اعلی را قرائت کند و در رکعت دوم، سوره شمس را قرائت کند. در نماز استسقاء نیز چنین است.) هم از جهت خروج به صحرا در موقع نماز (یعنی نماز استسقاء را در مسجد و زیر سقف اقامه نکنند. بلکه در صحراء آن نماز را اقامه کند.).

تنها تفاوتی که نماز استسقاء با نماز عید فطر و عید قربان دارد آن است که در قنوت نماز عید فطر و عید قربان، طلب باران نمی‌کنیم. (منظور این نیست که طلب باران در قنوت نماز عیدین، جایز نیست. بلکه منظور آن است که طلب باران نمی‌شود.) اما قنوت نماز استسقاء، جایگاه طلب باران و افزونی آب و طلب رحمت خداوند متعال است.

مستحبات نماز استسقاءء:

مرحوم شهید در ادامه، مستحبات، نماز استسقاء را بیان می‌کند.

۸

تطبیق نمازهای مستحبی: مورد اول نماز استسقاء

﴿ ومن المندوبات: صلاة الاستسقاء ﴾ (یکی از نمازهای مستحبی، نماز طلب باران است.) 

وهو طلب السُّقيا (استسقاء به معنای طلب السقیا است. سقیا یعنی باران.)، وهو أنواعٌ (طلب باران، انواعی دارد.)، أدناه (کمترین و پایین‌ترین نوع آن) الدعاء (دعا کردن است.) بلا صلاةٍ ولا خَلْفَ صلاةٍ (نه قبل و نه بعد از دعا، نمازی نخواند.)، وأوسطه (حد وسط از حیث فضیلت) الدعاء خَلْفَ الصلاة (مثلا نماز ظهر یا مغرب را بخواند و طلب باران کند.)، وأفضله الاستسقاء بركعتين وخُطبتين. (افضل طلب باران آن است که دو رکعت نماز بخواند و دو خطبه بخواند. مانند نماز عید فطر و عید قربان و در آن نماز، طلب باران کند.)

﴿ وهي كالعيدين ﴾ (نماز استسقاء از حیث کیفیت، مانند نماز عید فطر و عید قربان است.) في الوقت (هم از حیث وقت. وقت نماز عید فطر و عید قربان، از زمان طلوع آفتاب تا زوال آفتاب است. وقت نماز استسقاء نیز چنین است.) والتكبيرات الزائدة في الركعتين (در نماز عید فطر و عید قربان، در رکعت اول، پنج تکبیر زائده وجود داشت و بعد از هر تکبیر، یک قنوت خوانده می‌شد. در رکعت دوم، چهار تکبیر و بعد از هر تکبیر، یک قنوت خوانده می‌شد. در نماز استسقاء نیز، پنج تکبیر رکعت اول و چهار تکبیر رکعت دوم، وجود دارد.) والجهر (همانگونه که مستحب است نماز عید را به جهر خوانده شود، نماز استسقاء نیز به جهر اقامه شود.) والقراءة (قرائت سوره مبارکه اعلی در رکعت اول و سوره مبارکه شمس در رکعت دوم، در نماز عیدین در اینجا نیز رعایت می‌شود.) والخروج إلى الصحراء (همانگونه که نماز عید با خارج شدن به سمت صحرا انجام می‌شود و در زیر سقف اقامه نمی‌شود، نماز استسقاء نیز اینگونه است.) وغير ذلك (خلاصه آن که تمام مسائل در نماز استسقاء مانند نماز عید است)، إلّا أنّ القنوت هنا بطلب الغيث وتوفير المياه والرحمة. (الا این که قنوت در نماز استسقاء بواسطه طلب باران است. یعنی در قنوت نماز استسقاء مناسبت دارد که طلب باران شود و طلب کند فراوانی باران و رحمت خداوند متعال را.)

۹

مستحب اول: تغییر جهت در رداء

مستحبات نماز استسقاء

مستحب است که مکلف کارهایی را انجام دهد.

مورد اول: مستحب است که امام و غیر امام جماعت در نماز استسقاء، رداء (عبا) را بعد از فراغ از نماز، به گونه‌ای بپوشند که راست رداء، سمت چپ و چپ رداء، سمت راست قرار گیرد. یعنی راست و چپ رداء، جا به جا شود. زیرا اولا این کار تأسی به فعل معصوم است. پیامبر اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در نماز استسقاء اینگونه عمل می‌فرمودند. ثانیا با این کار، تفأل به خیر می‌شود. یعنی بگوییم، همانطور که این لباس دگرگون شده است، خداوند متعال، اوضاع جوی را دگرگون می‌فرماید و خشکسالی را به ترسالی و باران فراوان، تبدیل می‌فرماید.

نکته: اگر انسان بخواهد، لباس را به گونه‌ای بپوشد که چپ آن سمت راست و راست آن، سمت چپ انسان قرار گیرد (مثل عبا)، طبیعتا یا باید عبا را پشت و رو بپوشد یا باید بالا و پایین کند. یعنی بالای عبا را سمت پایین قرار دهد و پایین عبا را سمت بالا قرار دهد، بدون این که آن را، پشت و رو کند.

اما مرحوم شهید ثانی پس از این که می‌فرماید، چپ عبا را سمت راست و راست عبا را سمت چپ قرار دهد، می‌فرماید: اگر علاوه بر یمین و یسار کردن لباس، لباس را بالا و پایین کند و ظاهر و باطن لباس را جابه جا کند، کار خوبی است. یعنی هم چپ و راست قرار دهد و هم بالا و پایین قرار دهد و هم ظاهر و باطن قرار دهد. یعنی پایین عبا را سمت بالا بیاورد و پایین عبا را سمت بالا بیاورد. هم عبا را پشت و رو کند و هم عبا را چپ و راست کند.

مرحوم شهید می‌فرماید: اگر این کار را انجام دهد، خوب است. در نهایت می‌فرماید: به این صورت بپوشد و آن را رها کند تا از شانه او به زمین افتد. [۱].


محشین در این قسمت نکته‌ای را بیان کرده‌اند که قابل توجه است. نکته چنین است: اگر انسان بخواهد، لباسش یمین و یسار شود (سمت چپ لباس، سمت راست قرار گیرد و سمت راست لباس، سمت چپ قرار گیرد) راهی ندارد جز این که یا باید لباس را بالا و پایین کند و یا ظاهر و باطن کند. غیر این دو راه، راه دیگری وجود ندارد. لذا به نظر می‌رسد، این که مرحوم شهید ثانی جدای از یمین و یسار، اعلی و اسفل و ظاهر و باطن را ذکر کرده، بی‌معنا می‌باشد. در حقیقت اگر لباس را هم ظاهر و باطن و هم اعلی و اسفل کند، دیگر نمی‌توان آن لباس را یمین و یسار پوشید.

ممکن است، کسی بگوید به جای آن که لباس را از پشت روی دوش قرار دهد، از جلو آن را قرار دهد. هنگامی که از جلو قرار داد، خود به خود یمین و یسار می‌شود.

اگر مرحوم شهید این را بخواهد بیان کند، مشکل به گونه‌ای حل می‌شود.

۱۰

تطبیق مستحب اول: تغییر جهت در رداء

﴿ ويُحوِّل ﴾ الإمام وغيرُه (مستحب است که امام و غیر امام بگرداند) ﴿ الرداء (عبای خودشان را) يميناً ويساراً ﴾ (راست عبا را، سمت چپ قرار دهد و چپ عبا را، سمت راست قرار دهد.) بعد الفراغ من الصلاة (بعد از این که نماز استسقاء را اقامه کردند)، فيجعل يمينَه يسارَه وبالعكس (قرار دهد، سمت راست عبا را چپ و سمت چپ عبا را، راست. چرا این کار را انجام دهد؟)؛ للاتّباع (به جهت تأسی از کار معصوم) والتفؤّل (تفأل به خیر بزند. یعنی به خداوند متعال عرضه دارد که خداوندا! همانگونه که لباس من دگرگون شده است، تو هم اوضاع جوی را دگر گون کن) ولو جعل مع ذلك (اگر قرار دهد مصلی، علاوه بر یمین و یسار قرار دادن لباس) أعلاه أسفله (بالای لباس را پایین قرار دهد) وظاهره باطنه (ظاهر لباس را باطن قرار دهد.) كان حسناً (کار خوبی است. برخی از محشین اشکال کرده‌اند و فرموده‌اند که این معنا ندارد که هم راست و چپ قرار دهد و هم اعلی و اسفل و هم ظاهر و باطن، قرار دهد. اساسا راست و چپ قرار دادن به این است که یا اعلی و اسفل قرار دهد و یا ظاهر و باطن قرار دهد. اگر هم اعلی و اسفل و هم ظاهر و باطن قرار دهد، دیگر راست و چپ نمی‌شود. مگر این که لباس را از جلو بپوشد. مثلا به جای آن که عبا را روی دوش قرار دهد، از جلو بپوشد. اگر مراد مرحوم شهید ثانی این باشد، مشکل حل می‌شود). ويُترك محوّلاً حتى يُنزع. (رها کند لباس را روی دوش خودش به صورت محول تا از روی دوش او بیفتد. هنگامی که از روی دوش افتاد لازم نیست که دوباره آن را روی دوش قرار دهد و همین مقدار کفایت می‌کند.)

﴿ و دخول ﴿ المسجدين الحرمين. وكذا لدخول الكعبة ـ أعزّها اللّٰه تعالى ـ وإن كانت جزءاً من المسجد إلّا أنّه يُستحبّ لخصوص دخولها. وتظهر الفائدة فيما لو لم ينو دخولها عند الغسل السابق ، فإنّه لا يدخل فيه ، كما لا يدخل غسل المسجد في غسل دخول مكّة إلّابنيّته عنده ، وهكذا ... ولو جمع المقاصد تداخلت.

﴿ ومنها : الصلاة ﴿ المنذورة وشبهها

من المُعاهَد والمحلوف عليه.

﴿ وهي تابعةٌ للنذر المشروع وشبهه ، فمتى نذر هيئةً مشروعةً في وقت إ يقاعها أو عدداً مشروعاً انعقدت.

واحترز ب‍ «المشروع» عمّا لو نذرها عند ترك واجبٍ أو فعلِ محرَّمٍ شكراً ، أو عكسه زجراً ، أو ركعتين بركوعٍ واحد أو سجدتين ، ونحو ذلك. ومنه نذر صلاة العيد في غيره ، ونحوها (١).

وضابط المشروع : ما كان فعله جائزاً قبل النذر في ذلك الوقت ، فلو نذر ركعتين جالساً أو ماشياً ، أو بغير سورة ، أو إلى غير القبلة ماشياً أو راكباً ونحو ذلك انعقد. ولو أطلق فشرطُها شرط الواجبة في أجود القولين (٢).

____________________

(١) كصلاة الكسوف أو الاستسقاء في غير وقتهما.

(٢) اختاره العلّامة في القواعد ١ : ٢٩٣. ويقابله القول بكون شرطها شرط المندوبة ، ولم نعثر على قائله.

﴿ ومنها : صلاة النيابة

﴿ بإجارةٍ عن الميّت تبرّعاً أو بوصيّته النافذة ﴿ أو تحمُّل * من الوليّ وهو أكبر الوُلْد الذكور ﴿ عن الأب لما فاته من الصلاة في مرضه ، أو سهواً ، أو مطلقاً ، وسيأتي تحريره (١) ﴿ وهي بحسب ما يُلتزَم ** به كيفيّةً وكمّيّةً.

﴿ ومن المندوبات : صلاة الاستسقاء

وهو طلب السُّقيا ، وهو أنواعٌ ، أدناه الدعاء بلا صلاةٍ ولا خَلْفَ صلاةٍ ، وأوسطه الدعاء خَلْفَ الصلاة ، وأفضله الاستسقاء بركعتين وخُطبتين.

﴿ وهي كالعيدين في الوقت والتكبيرات الزائدة في الركعتين والجهر والقراءة والخروج إلى الصحراء وغير ذلك ، إلّا أنّ القنوت هنا بطلب الغيث وتوفير المياه والرحمة.

﴿ ويُحوِّل الإمام وغيرُه ﴿ الرداء يميناً ويساراً بعد الفراغ من الصلاة ، فيجعل يمينَه يسارَه وبالعكس؛ للاتّباع (٢) والتفؤّل (٣) ولو جعل مع ذلك

____________________

(*) في (ق) : بحمل.

(١) في قضاء الصلوات ، الفصل ٨ ، الصفحة ٢٩٠.

(**) في (س) : ما يلزم.

(٢) لما روي أنّه صلى‌الله‌عليه‌وآله فعل ذلك ، راجع الوسائل ٥ : ١٦٥ ، الباب ٣ من أبواب صلاة الاستسقاء.

(٣) بانقلاب الجَدَب خصباً ، كما ورد في الخبر ، راجع المصدر السابق ، الحديث ٢ و ٣ و ٤.

أعلاه أسفله وظاهره باطنه كان حسناً. ويُترك محوّلاً حتى يُنزع.

﴿ ولتكن الصلاة ﴿ بعدَ صوم ثلاثة أيّام ، أطلق بعديّتها عليها تغليباً؛ لأ نّها تكون في أوّل الثالث ﴿ آخرها الاثنين وهو منصوصٌ (١) فلذا قدّمه ﴿ أو الجمعة لأنّها وقتٌ لإجابة الدعاء ، حتّى رُوي : أنّ العبد ليسأل الحاجة فيُؤخَّر قضاؤها إلى الجمعة (٢) ﴿ و بعدَ ﴿ التوبة إلى اللّٰه تعالى من الذنوب وتطهير الأخلاق من الرذائل ﴿ وردِّ المظالم لأنّ ذلك أرجى للإ جابة ، وقد يكون القحط بسبب هذه ، كما روي (٣).

والخروج من المظالم من جملة التوبة جزءاً أو شرطاً ، وخصّها اهتماماً بشأنها.

وليخرجوا حُفاةً ونِعالُهم بأيديهم في ثيابِ بِذْلَةٍ (٤) وتخشّعٍ ،. ويُخرجون الصبيان والشيوخَ والبهائمَ؛ لأنّهم مظنّة الرحمة على المذنبين. فإن سُقُوا وإلّا عادوا ثانياً وثالثاً من غير قُنوطٍ ، بانين على الصوم الأوّل إن لم يفطروا بعدَه ، وإلّا فبصومٍ مستأنفٍ.

﴿ ومنها : نافلة شهر رمضان

﴿ وهي في أشهر الروايات ﴿ ألف ركعة موزَّعة على الشهر ﴿ غير

____________________

(١) الوسائل ٥ : ١٦٤ ، الباب ٢ من أبواب صلاة الاستسقاء.

(٢) الوسائل ٥ : ٦٨ ، الباب ٤١ من أبواب صلاة الجمعة ، الحديث الأوّل.

(٣) الوسائل ٥ : ١٦٨ ، الباب ٧ من أبواب صلاة الاستسقاء.

(٤) هي ما تُلبس وقت العمل ، خلاف لباس التجمّل.