بحث دیگری که در مسئله قبله، مطرح می‌شود؛ این است که اگر فردی که دور از مکه و کعبه است، بخواهد قبله را تشخیص دهد، دو حالت دارد.
۱) علم و یقین به جهت قبله پیدا می‌کند. ممکن است که پیدایش علم ناشی از محراب معصوم باشد. یعنی در تاریخ ثبت شده باشد که معصوم عليه‌السلام به سمت خاصی نماز می‌خواندند. در برخی از مکان‌ها مثل مسجد کوفه و مسجد النبی می‌توان محراب امیر المؤمنین عليه‌السلام و پیامبر اکرم صلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم را پیدا کرد. یا ناشی از علم نجوم، می‌باشد. در این صورت لازم است که بر اساس علمی که دارد عمل نماید.
۲) علم به جهت قبله ندارد و راهی ندارد که به جهت قبله علم پیدا کند. مرحوم شهید می‌فرماید: در این صورت لازم است به علاماتی که برای جهت قبله نصب شده است، اعتماد کند. این علامات گاهاً در روایات مورد تصریح قرار گرفته‌اند و گاهی علاماتی هستند که در روایات بیان نشده‌اند اما فقها آن‌ها را استنباط نموده‌اند. بنابر این، هرچند که این علامات موجب پیدایش علم به جهت قبله نیست اما به صرف این که ظن آور هستند، موجب پیروی از آن‌ها هستند.
سوال: علامات چه مواردی هستند؟
پاسخ: مرحوم شهید در ادامه علامت افراد مختلف در کشور‌های مختلف را بیان می‌فرماید. مثلا می‌فرماید: علامت افرادی که در کشور عراق هستند؛ چیست.
از توضیح و تطبیق سه صفحه‌ای که در ادامه بیان می‌شود، چشم پوشی می‌کنیم و تنها چند سطر نخست را بیان خواهیم نمود.
علامت اهل عراق:
برای تبیین این موضوع، لازم است پیش از بیان اصل مطلب، نکاتی مطرح شود.
نکته نخست: در جلسات گذشته بیان شد که عرض جغرافیایی یعنی فاصله هر مکان نسبت به خط استوا است. طول جغرافیایی یعنی فاصله هر مکان نسبت به نصف النهار مبدأ.
نکته دوم: ستاره‌ای به نام ستاره جدی وجود دارد. این ستاره، ستاره‌ای پر نور و در سمت قطب شمال قرار گرفته است و در هر شبانه روز، یک دور کامل همانند یک دایره می‌زند. یعنی از مکانی که قرار دارد در هر شبانه روز، حرکت می‌کند و دوباره به مکان خود، باز می‌گردد.
این ستاره جدی همراه دو ستاره دو برادران می‌باشد.
نکته سوم: اگر دایره‌ای به عنوان کره زمین را در نظر بگیریم، یک قطب شمال و یک قطب جنوب وجود خواهد داشت. سمت قطب شمال، یک دایره دیگر را فرض کنیم. این دایره را مدار ستاره جدی می‌نامیم. یعنی ستاره جدی در هر شبانه روز این دایره را طی می‌کند. یک مکان مربوط به این است که جدی در غایت انخفاض (پستی - زوال) به سر می‌برد و یک مکان مربوط به این است که جدی در غایت ارتفاع به سر می‌برد. یعنی در واقع، هنگامی که جدی به مکانی برسد که نزدیکترین مکان به قطب شمال باشد، را غایت انخفاض می‌نامیم و هنگامی که به مکانی برسد که دورترین مکان به قطب شمال باشد، را غایت ارتفاع می‌نامیم.
هر مکانی که مکلف ایستاده و مکلف در صدد تعین جهت قبله است، نصف النهاری دارد. اگر آن نصف النهار را ادامه دهیم؛ غایت انخفاض و ارتفاع ستاره جدی مشخص می‌شود. به بیان دیگر، در صورتی که خطی که کره زمین را به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم می‌کند را ادامه دهیم، دو محلی که ستاره جدی در ادامه این خط را قطع می‌کند، نزدیکترین را غایت انخفاض و دورترین را غایت ارتفاع می‌نامیم.
بنابر این، ستاره جدی در هنگام چرخش خودش گاهی در حالت ارتفاع قرار می‌گیرد و گاهی در حالت انخفاض قرار می‌گیرد. غایت ارتفاعش زمانی است که محل تقاطع دایره نصف النهار آن محلی که مکلف در آن حضور دارد، و دایره مدار خود آن ستاره در طرف بالا برسد. در طرف پایین، غایت انخفاض می‌شود.
با توجه به این سه مقدمه، مرحوم شهید می‌فرماید: دو علامت برای اهل عراق ذکر می‌شود.
علامت اول برای اهل عراق: مرحوم شهید می‌فرماید: این علامت برای اهل عراق و برای بعضی از افرادی است که اهل خراسان هستند. مراد از بعض خراسان، شهر‌های شمال غرب ایران است. قسمت‌هایی که طول جغرافیایی آن‌ها با طول جغرافیایی عراق، تقریبا یکی است.
هنگامی که به نقشه توجه شود، متوجه می‌شویم که برخی از قسمت‌های ایران با عراق، در طول جغرافیایی تقریبا یکی هستند.
علامت اول این است که هرگاه شخص، در عراق به گونه بایستد که سمت راست او، مغرب و سمت چپ او، مشرق شود. یعنی شمال پشت سر قرار گیرد و جنوب رو بروی آن شخص باشد. آن سمت، قبله او می‌شود.
باید دید که آفتاب از کدام سمت طلوع و در کدام سمت غروب می‌کند. سپس به گونه‌ای بایستد که سمت چپ، مشرق قرار گیرد و سمت راست، مغرب واقع شود. در این هنگام آن شخص رو به قبله قرار گرفته است.
سوال: چرا اگر به این گونه بایستد، رو به قبله قرار گرفته است؟
پاسخ: چون تقریبا مکه با بسیاری از مناطق عراق از جهت طول جغرافیایی، یکی هستند. یعنی فاصله عراق با نصف النهار مبدأ با مکه یکی است. طبعا چون عراق سمت شمال عربستان قرار گرفته است، هنگامی که بخواهیم طول جغرافیایی را بسنجیم، نسبت به نصف النهار مبدأ که موازی شمال و جنوب است. (خط نصف النهار مبدأ شمال و جنوب را به یکدیگر متصل می‌کند.) با توجه به این که عراق، شمال عربستان قرار گرفته است اگر بخواهیم از عراق یک خط به مکه بکشیم، این خط با خط نصف النهار، دو خط موازی می‌شوند. بنابر این اگر مرحوم شهید می‌فرمود: هر مکانی در کره زمین که در شمال مکه قرار بگیرد و طول جغرافیایی آن با طول جغرافیایی مکه یکی باشد، این علامت برای آن محسوب می‌شود. چون هنگامی که طول جغرافیایی یکی باشد، هنگامی که شخص به شمال پشت کند، سمت راستش غرب و سمت چپش غرب قرار می‌گیرد و در واقع رو به جنوب قرار می‌گیرد. طبیعتاً در صورتی که طول جغرافیایی مکانش با طول جغرافیایی مکه، یکی باشد در این صورت رو به قبله قرار می‌گیرد.
البته این که مرحوم شهید می‌فرماید: عراق و برخی از مناطق ایران، هنگامی که در نقشه می‌نگریم متوجه می‌شویم که این علامت به تمام شهر‌های عراق، مربوط نمی‌شود. چون طول جغرافیایی شرق تا غرب عراق متفاوت است و نیازمند تمایل است. اما ملاک در این علامت آن است که طول جغرافیایی آن مکان با طول جغرافیایی مکه، یکی باشد. خواه در عراق یا کشور دیگری باشد.
علامت دوم برای اهل عراق: با توجه به نکته‌ای که در مورد ستاره جدی بیان شد؛ مرحوم شهید می‌فرماید: علامت دوم آن است که ستاره جدی را در زمانی که در حالت غایت ارتفاع یا حالت انخفاض قرار دارد، اگر به گونه‌ای باشد که پشت شانه راست او قرار گیرد، رو به جنوب بوده و هنگامی که شخص در عراق رو به جنوب باشد، طبیعتا رو به قبله می‌باشد.
بدیهی است که علامت اول مربوط به طول روز است که شخص می‌تواند با توجه به طلوع و غروب خورشید، شرق و غرب را نشان کند. اما علامت دوم، مربوط به شب می‌باشد.
این دو علامت به گونه‌ای بیانگر آن است که در عراق هرگاه اشخاص رو به جنوب قرار گیرند، رو به قبله می‌باشند و راه این که بدانند چه هنگام رو به جنوب می‌باشند با توجه به دو علامت ذکر شده است.
