درس بدایة الحکمة

جلسه ۷۸: سرعت و بطء و سکون

 
۱

خطبه

۲

تند و کند بودن حرکت

بعد از آنکه مقوّمات حرکت و آنچه هر حرکتی به آن احتیاج دارد را ذکر کردیم به سراغ صفات حرکت می‌رویم که یکی از آنها سرعت و بطء می‌باشد که همان تند بودن و کند بودن حرکت است.

اگر دو حرکت را با هم مقایسه و ببینیم که اگر زمانشان یکی باشد و در عین حال مسافتی که در یکی است بیش از دیگری باشد به این نتیجه می‌رسیم که آنی که مسافتش بیشتر است سریع و آنی که کمتر بوده است بطیء می‌باشد.

همچنین اگر مسافت‌ها یکی باشد ولی زمان‌ها متفاوت باشد آنی که زمان کمتری آن را طی کرده است سریع‌تر از دیگری است. به هر حال معنای سرعت و بطء بدیهی است.

از جمله مسائلی که در این بحث مطرح است این است که حرکتی که کند است آیا مرکب از حرکت و سکون است که در نتیجه حرکت سریع، حرکتی خالص است ولی حرکت کند به سبب تخلل سکون در میان آن است صورت می‌گیرد؟

حق این است که حرکت کند با سکون آمیخته نیست زیرا حرکت، یک واحد متصل به هم است که قوه و فعلش با هم آمیخته است یعنی هر حدی از آن که در نظر گرفته می‌شود قوه برای حرکت بعدی و فعل برای حرکت قبلی است بنا بر این هرقدر هم که کند باشد سکون در میان آن نیست چه اینکه اگر سکون در وسط قرار گیرد، حرکت قبلی قطع شده و بعد از سکون حرکت جدید شروع می‌شود بنا بر این دو حرکت محقق می‌شود نه یک حرکت واحد. بنا بر این کندی حرکت به سبب ذاتش است یعنی به گونه‌ای است که آن حرکت تدریجی اش با کندی انجام می‌شود.

مسأله‌ی دیگر این است که غیر بودن سرعت و بطء چگونه است یعنی آیا این غیریت ذاتی است که نسبت بین این دو تقابل باشد؟ و اگر تقابل است کدام یک از اقسام تقابل می‌باشد.

علامه می‌فرماید: نظر قوم بر این است که سرعت و بطء ضدین هستند مانند سیاهی و سفیدی زیرا در متقابلین اگر یکی وجودی بود و عدمی یا از متناقضین هستند و یا عدم و ملکه ولی اگر هر دو وجودی باشند یا ضدان هستند و یا متضایفان.

سرعت و بطء نه متناقضین هستند و نه عدم و ملکه زیرا در این دو یک طرف تقابل امری است عدمی ولی در سرعت و بطء هر دو وجودی اند زیرا هر دو کیفیت حرکت موجود می‌باشند. این دو متضایفان هم نیستند زیرا خصوصیت آن را ندارند چرا که خصوصیت آنها این بود که آن دو مانند بالا و پائین به گونه‌ای هستند که اگر یکی موجود باشد باید دیگری هم باشد یعنی اگر بالا نباشد پائین بودن هم معنا ندارد. این در حالی است که سرعت و بطء چنین نیست و این گونه نیست که اگر سرعت باشد کندی هم لازم باشد در کنارش محقق شود. مثلا اگر مورچه‌ای به کندی می‌رود لازم نیست که در کنارش آهویی هم بدود. بنا بر این از اقسام اربعه فقط تضاد باقی می‌ماند.

لکن علامه می‌فرماید: این فرمایش صحیح نیست زیرا هر چند سه تای دیگری از اقسام تقابل در سرعت و بطء راه نداشت ولی تضاد هم نیست زیرا شرایط تضاد هم موجود نمی‌باشد. از شرایط تضاد این است که باید بین متضادین منتهای ضدیت و عناد باشد مانند سیاه و سفید که روشن‌تر از سفید و تیره‌تر از سیاه رنگی قابل تصور نیست. از این رو بین این دو تضاد وجود دارد. ولی در سرعت و کند چنین وصفی وجود ندارد مثلا اتوموبیلی که صد کیلومتر در ساعت می‌رود در مقایسه با اتوموبیلی که نود کیلومتر در ساعت می‌رود سریع است و دومی بطیء و حال آنکه از اولی سریع‌تر و از دومی کندتر هم تصور دارد.

حق این است که سرعت و بطء از باب تقابل‌ها مشهور نیست بلکه هر دو نحوه‌ای از حرکت می‌باشند. قوام حرکت به این است که شتاب و سیلان داشته باشد یعنی ثباتی در آن نباشد بلکه حرکت و تغیّر و جریان و طی مسیر است. این سیلان شدت و ضعف دارد و گاه زیاد است و گاه کم. بنا بر این سرعت و بطء از یک چیز سرچشمه می‌گیرند که همان سرعت به معنای مطلق است که همان جریان می‌باشد. این سرعت و جریان مطلق دارای شدت و ضعف است و در مقابل حرکت سریع، حرکت کند قرار ندارد زیرا هم حرکت سریع، حرکت است و هم حرکت کند حرکت می‌باشد بنا بر این آنها اصلا از باب متقابلین نیستند زیرا متقابلین از یک چیز سرچشمه نمی‌گیرند. این همان چیز است که در مبحث وحدت و کثرت گفتیم که تقابل بین آنها از باب تقابل مصطلح نیست زیرا ما به الاختلاف در آنها به ما به الاشتراک راجع است. همچنین مانند خود وجود که هر چه هست هستی است ولی بعضی شدید و بعضی ضعیف اند یعنی سهم بعضی از هستی شدیدتر از دیگری است سرعت و بطء هم همچنین است و اختلاف در آنها اختلاف تشکیکی است که ما به الاشتراک در آنها با ما به الافتراق یکی است یعنی اگر یکی شدت دارد این شدت در حرکت است و اگر یکی کندتر است این کندی در خود سرعت است.

۳

تطبیق تند و کند بودن حرکت

الفصل الرابع عشر في السرعة والبطء (فصل چهاردهم در سرعت و کندی حرکت است.)

إذا فرضنا حركتين واعتبرنا النسبة بينهما، (وقتی ما دو حرکت را فرض می‌کنیم و نسبت بین آن دو را مقایسه کنیم) فإن تساوتا زمانا (اگر زمان این دو حرکت مساوی باشد مثلا هر دو، مسیر را در یک ساعت طی کرده باشند) فأكثرهما قطعا للمسافة أسرعهما، (آنی که مسافت بیشتری را در آن زمان پیموده است سریع‌تر می‌باشد.) وإن تساوتا مسافة (اگر مسافت هر دو حرکت مساوی باشد) فأقلهما زمانا أسرعهما، (آنی که آن را در زمان کمتری طی کرده است سریع‌تر می‌باشد.) فالسرعة قطع مسافة كثيرة في زمان قليل، (بنا بر این سرعت عبارت است از پیمودن مسافتی زیادر زمانی کم) والبطء خلافه. (و کندی نیز بر خلاف آن است.)

(اما احکام این دو.) قالوا: (إن البطء ليس بتخلل السكون، (حکم اول این است که فلاسفه گفته‌اند: کندی حرکت به سبب این نیست که سکون‌هایی در میان آن فاصله انداخته است) بأن تكون الحركة كلما كان تخلل السكون فيها أكثر كانت أبطأ، (به اینکه حرکت این گونه باشد که هرچه سکون بیشتری در حرکت فاصله شود سرعتش کمتر شود.) وكلما كان أقل كانت أسرع، (و هرقدر این تخلل کمتر باشد، حرکت سریع‌تر باشد.) وذلك لاتصال الحركة بامتزاج القوة والفعل فيها، (علت آن این است که حرکتی عبارت است از امری که متصل است و قوه و فعل در آن مخلوط است یعنی هر حدی از حرکت که تصور شود برای قبل فعلیت و برای بعد قوه است.) فلا سبيل إلى تخلل السكون فيها). (بنا بر این وقتی حرکت، یک واحد متصل است راهی نیست بر اینکه در میان آن، سکون واقع شود.)

وقالوا: (حکم دوم این است که فلاسفه گفته‌اند که) (إن السرعة والبط ء متقابلان تقابل التضاد، (سرعت و بطء از باب متقابلان هستند و تقابل آنها از قبیل تضاد است.) وذلك لأنهما وجوديان، (دلیل آن این است که سرعت و بطء دو امر وجودی اند زیرا هر دو به معنای حرکت موجودند که همان طی مسیر می‌باشد.) فليس تقابلهما تقابل التناقض، أو العدم والملكة، (بنا بر این تقابل بین آنها از قبیل تناقض یا عدم و ملکه نیست زیرا طرفین در این دو مورد بین وجود و عدم است.) وليسا بالمتضائفين، (همچنین از باب متضایفان هم نیستند هرچند هر دو وجودی اند.) وإلا كانا كلما ثبت أحدهما ثبت الآخر، (و اگر متضایفین بودند هر وقت یکی موجود می‌شد باید دیگری هم موجود می‌شد مانند بالا و پائین که تا بالا نباشد پائین بودن معنا ندارد.) وليس كذلك، (ولی در سرعت و بطء چنین نیست. زیرا وجود سرعت در خارج متوقف بر این نیست که بطئی هم در کار باشد.) فلم يبق إلا أن يكونا متضادين، (پس چیزی باقی نمی‌ماند مگر تقابل تضاد) وهو المطلوب). (و مطلوب ما هم همین است.) وفيه: (در این قول این اشکال وجود دارد که) أن من شرط المتضادين أن تكون بينهما غاية الخلاف، (در متضادین این شرط وجود دارد که باید بین آنها نهایت خلاف باشد که بیش از آن تصور نشود.) وليست بمتحققة بين السرعة والبط ء، (و بین سرعت و بطء غایت خلاف وجود ندارد.) إذ ما من سريع إلا ويمكن أن يفرض ما هو أسرع منه، وكذا ما من بط ء إلا ويمكن أن يفرض ما هو أبطأ منه. (زیرا هیچ سریعی نیست مگر آنکه می‌توان چیزی را تصور کرد و که از آن سریع‌تر باشد و هیچ کندی نیست که از آن می‌توان چیزی را که کند‌تر است تصور کرد.) والحق: أن السرعة والبط ء وصفان إضافيان، (حق این است که سرعت و بطء دو وصف اضافی اند یعنی وقتی با هم سنجیده می‌شوند معنا پیدا می‌کنند و بین آنها هیچ از انواع چهارگانه‌ی تقابل نیست.) فسرعة حركة بالنسبة إلى أخرى بط ء بعينها بالنسبة إلى ثالثة، (پس سرعت حرکتی نسبت به حرکتی دیگر کند است به نسبت به حرکت سوم. یعنی ماشینی که صد کیلومتر در ساعت می‌رود و نسبت به ماشینی که نود کیلومتر در ساعت می‌رود سریع است خودش نسبت به ماشینی که دویست کیلومتر در ساعت می‌رود کند است.) وكذلك الأمر في البط ء (و همین گونه است در کندی.) والسرعة بمعنى الجريان والسيلان خاصة لمطلق الحركة، (و سرعت به این معنا که شیء در راه است و جریان و سیلان دارد و ثابت نیست این معنا مخصوص مطلق حرکت است. بنا بر این قوام حرکت به جریان و سیلان داشتن است.) ثم تشتد وتضعف، (همین سرعت گاه شدید می‌شود و گاه ضعیف می‌شود.) فيحدث بإضافة بعضها إلى بعض السرعة والبط ء الإضافيان. (بنا بر این با اضافه کردن بعضی از این سرعت با دیگری سرعت و بطء اضافی به دست می‌آید. بنا بر این یک حقیقت بیشتر وجود ندارد که هر حرکتی هست و فقط حرکت سریع سهم بیشتری از آن دارد و حرکت کند کمتر. این در حالی است که در متقابلین، طریفین از یک حقیقت سرچشمه نمی‌گیرند. در تقابل باید غیریت ذاتی باشد. اختلاف بین آنها تشکیکی است.)

۴

سکون

فصل پانزدهم در سکون

سکون به دو معنا اطلاق می‌شود گاه به معنای عدم حرکت در چیزی است که می‌تواند متحرک باشد. سکون به این معنا امری عدم است یعنی حرکت نداشتن. البته این عدم، عدم محض نیست بلکه عدم ملکه می‌باشد یعنی حرکت نداشتن از چیزی که شأنیت حرکت را دارد مانند سنگی که ساکن است و در حال پرت شدن به پائین نیست. بنا بر این رابطه‌ی این سکون با حرکت، از باب تقابل عدم و ملکه است. معنای اصلی سکون همین معنا است

معنای دوم سکون چیزی است که و لازمه‌ی معنای اول است و آن اینکه اگر چیزی حرکت نکرد با اینکه شأن حرکت کردن را داشت، قهرا در زمان ثابت است یعنی در آن دوم و آن سوم و بیشتر در همان جایی است که در قبل بوده است. محقق بودن در جای قبلی یک معنای وجودی است.

اطلاق سکون در مقابل حرکت که می‌گویند حرکت و سکون، به همان معنای اول اطلاق می‌شود که عدم حرکت است.

بعد علامه اضافه می‌کند که سکون در عالم، نسبی است یعنی اگر چیزی ساکن است نسبت به یک حالت و خصوصیتش ساکن است. مثلا اگر حرکت در سیب تمام شود یعنی حرکت کمی یا کیفی که حجم یا رنگش عوض شده است به اتمام رسیده است. ولی معنایش این نیست که هیچ حرکتی ندارد زیرا چون ثابت کردیم که جوهر اشیاء در حرکت است لازمه‌اش این است که وقتی جوهر حرکت می‌کند تمامی اعراض آن حرکت کند بنا بر این، هرچند حرکت در خود کم یا کیف که آن را حرکات ثانویه می‌نامند وجود ندارد ولی حرکات موجود در کم یا کیف که به تبع حرکت جوهر است هم چنان در همه حال ادامه دارد. بنا بر این کم در آن بعد هرچند مانند کم در آن قبل است و حجم شیء تغییر نکرده است ولی وجود آن غیر از وجود قبلی آن است که از بین رفته است و وجود دیگری موجود شده است. امور زمانی در هر زمان که هستند وجودشان غیر از وجود قبلی و بعدی است. امکان ندارد که جوهر متغیر باشد ولی کم که تابع آن است و وجودش به وجود جوهر است ثابت بماند.

بنا بر این هیچ چیز در عالم نیست که حرکت نداشته باشد. بله چیزهایی مانند وصول و انقطاع است که در زمان محقق نمی‌شود که البته اینها چیزهایی هستند که در انتهای حرکت محقق می‌شوند. هکذا پیدایش دایره زمانی است که آخرین جزء سطح محقق شده باشد.

۵

تطبیق سکون

الفصل الخامس عشر في السكون (فصل پانزدهم در سکون)

يطلق السكون على خلو الجسم من الحركة قبلها أو بعدها، (سکون گاه اطلاق می‌شود بر خالی بودن جسم از حرکتی که گاه قبل از حرکت است و گاه بعد از حرکت. سکون بر اساس این معنا امری است عدمی.) وعلى ثبات الجسم على حاله التي هو عليها، (و گاه اطلاق می‌شود بر ثبات و قرار داشتن جسم بر حالی که دارد. یعنی اگر قبلا در مکانی است در لحظه‌ی بعد هم در همان مکان باشد. سکون طبق این معنا امری است وجودی.) والذي يقابل الحركة هو المعنى الأول، والثاني لازمه، (سکون بر اساس معنای اول بالذات مقابل حرکت است. و سکون به معنای دوم لازمه‌ی معنای اول است از این رو بالطبع لازم المقابل برای حرکت می‌باشد و رابطه‌ی خودش با حرکت، تقابل نیست.) وهو معنى عدمي - بمعنى انعدام الصفة عن موضوع قابل هو الجسم - (و معنای اول سکون معنایی عدمی است. به معنای اینکه صفت حرکت بر موضوعی که قابل حرکت است که جسم است بار نشود.) فيكون هو عدم الحركة عما من شأنه أن يتحرك، (بنا بر این سکون یعنی حرکت نباشد در جسمی که شأن آن این است که حرکت کند.) فالتقابل بينه وبين الحركة تقابل العدم والملكة. (بنا بر این تقابل بین سکون و حرکت تقابل عدم و ملکه است.)

ولا يكاد يخلو عن الحركة جسم أو أمر جسماني، (هرگز هیچ جسم یا اعراض آن که امر جسمانی اند از حرکت خالی نمی‌ماند.) إلا ما كان آني الوجود، (فقط چیزهایی که آنی الوجود هستند زمان و حرکت ندارند. آن در رأس حرکت محقق می‌شود) كالوصول إلى حد المسافة، (مانند رسیدن به مرز مسافت مثلا ماشین که حرکت می‌کند در همان لحظه که مبدأ می‌رسد آن در غیر زمان اتفاق می‌افتد) وانفصال شئ من شئ، (و مانند انفصال شیء از شیئی) وحدوث الأشكال الهندسية، (یا مانند حدوث اشکال هندسی که مقدمات آنها مانند حرکت برای ساختن آن انجام می‌شود ولی خود شکل در آن محقق می‌شود.) ونحو ذلك. (و مانند آن)

وخامسا أن الزمان لا أول له ولا آخر له ، بمعنى الجزء الذي لا ينقسم من مبتدئه أو منتهاه ، لأن قبول القسمة ذاتي له.

الفصل الرابع عشر

في السرعة والبطؤ

إذا فرضنا حركتين واعتبرنا النسبة بينهما ، فإن تساوتا زمانا ، فأكثرهما قطعا للمسافة أسرعهما ، وإن تساوتا مسافة فأقلهما زمانا أسرعهما ، فالسرعة قطع مسافة كثيرة في زمان قليل ، والبطؤ خلافه.

قالوا إن البطؤ ليس بتخلل السكون ، بأن تكون الحركة ، كلما كان تخلل السكون فيها أكثر كانت أبطأ ، وكلما كان أقل كانت أسرع ، وذلك لاتصال الحركة بامتزاج القوة والفعل فيها ، فلا سبيل إلى تخلل السكون فيها.

وقالوا إن السرعة والبطؤ ، متقابلان تقابل التضاد ، وذلك لأنهما وجوديان ، فليس تقابلهما تقابل التناقض ، أو العدم والملكة وليسا بالمتضائفين ، وإلا كانا كلما ثبت أحدهما ، ثبت الآخر وليس كذلك ، فلم يبق إلا أن يكونا متضادين ، وهو المطلوب.

وفيه أن من شرط المتضادين ، أن يكون بينهما غاية الخلاف ، وليست بمتحققة بين السرعة والبطؤ ، إذ ما من سريع ، إلا ويمكن أن يفرض ما هو أسرع منه ، وكذا ما من بطيء ، إلا ويمكن أن يفرض ما هو أبطأ منه.

والحق أن السرعة والبطؤ وصفان إضافيان ، فسرعة حركة بالنسبة إلى أخرى ، بطؤ بعينها بالنسبة إلى ثالثة ، وكذلك الأمر في البطؤ ، والسرعة بمعنى الجريان والسيلان خاصة لمطلق الحركة ، ثم تشتد وتضعف ، فيحدث بإضافة بعضها إلى بعض السرعة والبطؤ الإضافيان.

الفصل الخامس عشر

في السكون

يطلق السكون على ، خلو الجسم من الحركة قبلها أو بعدها ، وعلى ثبات الجسم على حاله التي هو عليها ، والذي يقابل الحركة هو المعنى الأول ، والثاني لازمه وهو معنى عدمي ، بمعنى انعدام الصفة عن موضوع قابل هو الجسم ، فيكون هو عدم الحركة عما من شأنه أن يتحرك ، فالتقابل بينه وبين الحركة تقابل العدم والملكة ، ولا يكاد يخلو عن الحركة جسم أو أمر جسماني ، إلا ما كان آني الوجود ، كالوصول إلى حد المسافة ، وانفصال شيء من شيء ، وحدوث الأشكال الهندسية ونحو ذلك.

الفصل السادس عشر

في انقسامات الحركة

تنقسم الحركة ، بانقسام الأمور الستة التي تتعلق بها ذاتها.

فانقسامها بانقسام المبدإ والمنتهى ، كالحركة من مكان كذا إلى مكان كذا ، والحركة من لون كذا إلى لون كذا ، وحركة النبات من قدر كذا إلى قدر كذا.

وانقسامها بانقسام الموضوع ، كحركة النبات وحركة الحيوان وحركة الإنسان.

وانقسامها بانقسام المقولة كالحركة في الكيف ، والحركة في الكم