درس بدایة الحکمة

جلسه ۶۴: اقسام سبق و لحوق

 
۱

خطبه

۲

چهار قسم از اقسام سبق و لحوق

بحث در سبق و لحوق است که گفتیم در جایی است که دو امر داریم که با یک مبدایی ارتباط دارند در عین حال رابطه‌ی یکی با مبدأ قوی‌تر و به آن نزدیک‌تر است.

با استقراء هشت مورد از سبق و لحوق پیدا کردیم که در جلسه‌ی قبل یکی از آنها را که سبق زمانی بود خواندیم.

قسم دوم، سبق بالطبع است. که سبق علت ناقصه به معلول است که علت ناقصه سابق و معلول آن لاحق می‌شود. مراد از علت ناقصه چیزی است که معلول، در وجودش به آن احتیاج دارد ولی آن نمی‌تواند تمام نیاز معلول را برطرف کند. به عبارت دیگر اگر معلول بخواهد موجود شود حتما باید علت ناقصه‌ی آن هم باشد ولی این دلیل نمی‌شود که اگر علت ناقصه باشد معلول هم موجود شود. مانند اینکه برای داشتن سه باید دو هم باشد ولی کافی نیست بلکه باید یک هم به آن ضمیمه شود. بنا بر این دو تقدم بر سه دارد. علت ناقصه به معنای اجزاء علت تامه است و حتی اگر یک جزء از علت تامه کمتر شود همه علت ناقصه می‌شوند.

قسم سوم از تقدم، تقدم بالعلیة است که تقدم علت تامه بر معلول می‌باشد. البته این تقدم و تقدم سابق بر خلاف تقدم زمانی، تقدم رتبی اند زیرا معلول با علت از نظر زمان با هم هستند و هر دو در یک زمان محقق می‌شوند یعنی وقتی علت تامه موجود می‌شود بدون هیچ فاصله‌ای معلول هم موجود می‌شود ولی از نظر رتبه تقدم و تأخر در آن لحاظ می‌شود.

قسم چهارم از تقدم، تقدم و تأخر بالماهیة است. یعنی یک ماهیّت که از جنس و فصل مرکب است اگر بخواهد تشکیل شود اول باید جنس و فصلش تشکیل شود بعد خودش. بنا بر این اجزاء ماهیّت که علل قوام آن هستند اول باید محقق شوند بعد ماهیّت محقق شود. در بحث علیت گفتیم که علت در یک تقسیم به علت مادی و صوری و علت فاعلی و غایی تقسیم می‌شود. علت مادی و صوری همان جنس و فصل ماهیّت است که به شرط لا اخذ شده است. یعنی جنس و فصل بر خود ماهیّت مقدم اند و علل قوام ماهیّت می‌باشند که معلول آنها است. از این رو انسان بدون حیوان و یا ناطق نمی‌تواند محقق شود. فرق آن با علت ناقصه و تامه این است که آنها در وجود است و این در ماهیّت.

قسم پنجم از تقدم تقدم بالحقیقة و المجاز است. در معانی و بیان گفته شده است که مجاز بر چند قسم است و یکی از آنها مجاز در اسناد است که به آن مجاز عقلی می‌گویند که در مقابل آن حقیقت در اسناد حقیقت عقلی است. وقتی یک وصف و یک فعلی را در نظر می‌گیریم می‌بینیم که عقل می‌فهمد که آن فعل یا صفت مال آن شیء است. مانند انبت الله البقل که عقلا، رویانیدن سبزه به خدا منتسب است. ولی گاه می‌بیند که یک وصف یا فعل مال شیء نیست در این اینکه به آن نسبت داده می‌شود مانند: انبت الربیع البقل. اسناد انبات به ربیع اسناد الی غیر من هو له است در نتیجه مجاز است. همچنین است در جری الماء و جری المیزاب. اسناد جریان به آن حقیقی و به ناودان مجازی است. این از باب مجاز در کلمه نیست که لفظ در غیر ما وضع له به کار برده شود بلکه کلمات همه در معنای خودشان به کار رفته‌اند و فقط در اسناد به معنای حقیقی دچار مجاز شده‌ایم. در همه‌ی مجازی‌ها باید یک حقیقی ای باشد تا آن مجازی صحیح در آید یعنی باید آب در واقع راه بیفتد تا جری المیزاب صحیح در آید و الا اگر آب راه نیفتند جری المیزاب غلط می‌شود. بنا بر این همواره حقیقت بر مجاز مقدم است زیرا اول باید حقیقت محقق شود و آب در ناودان راه بیفتد و بعد ما جریان را به میزاب بتوانیم نسبت دهیم. به این می‌گویند که باید واسطه در عروض باشد یعنی اگر جریان را به میزاب نسبت می‌دهیم به واسطه‌ی این است که آب در ناودان جاری است. این نوع تقدم و تأخر سابقا در میان فلاسفه شناخته شده نبود و صدر المتألهین آن را ذکر کرده است.

۳

تطبیق چهار قسم از اقسام سبق و لحوق

۲ - ومنها: السبق بالطبع، (یکی از اقسام تقدم، تقدم بالطبع است.) وهو تقدم العلة الناقصة على المعلول، (که عبارت است از تقدم علت ناقصه بر معلول) كتقدم الاثنين على الثلاثة. (مانند تقدم دو بر سه که ابتدا دو باید باشد تا سه تشکیل شود ولی دو به تنهایی نیز برای پیدایش سه کافی نیست.)

۳ - ومنها: السبق بالعلية، (از اقسام دیگر تقدم، تقدم بالعلیَ است) وهو تقدم العلة التامة على المعلول. (که عبارت است از تقدم علت تامه بر معلول)

۴ - ومنها: السبق بالماهية، (از دیگر اقسام تقدم، تقدم بالماهیة است.) ويسمى أيضا: (التقدم بالتجوهر)، (که آن را تقدم بالتجوهر می‌گویند. تجوهر همان گوهر و مایه‌ی شیء است که ماهیّت و ذات آن است. یعنی تقدمی که در ماهیّات است.) وهو تقدم علل القوام على معلولها، (که عبارت است از تقدم علل قوام بر معلولش. مراد از علل قوام یعنی چیزهایی که برپا دارنده‌ی شیء هستند و مقوّمات ماهیّت عبارت از جنس و فصل آن است. همان طور که مرکب خارجی اگر یکی از اجزایش نباشد آن مرکب محقق نمی‌شود، در مرکب ذهنی که ماهیّت است هم اگر اجزایش نباشد آن مرکب تشکیل نخواهد شد حتی اگر یک جزء آن تشکیل نشده باشد.) كتقدم أجزاء الماهية النوعية على النوع، (مانند تقدم اجزاء ماهیّت نوعیه بر خودش که یک نوع است.)

یک قسم دیگر هم هست که جزء همین قسم شمرده‌اند که تقدم ماهیّت بر لوازمش است مثلا می‌گویند زوجیت لازم ماهیّت اربعه است یعنی هر جا ماهیّت اربعه محقق شود زوجیت هم هست چه اربعه در خارج باشد و چه در ذهن بنا بر این زوجیت لازم وجود خارجی ماهیّت نیست بلکه لازم ماهیّت آن است حتی اگر در ذهن باشد. این بر خلاف حرارت برای آتش است که لازم وجود خارجی آن است. بر این اساس اگر آتش در خارج باشد سوزنده است ولی اگر در ذهن تصور شود دیگر سوزاننده نیست.

وعد منه تقدم الماهية على لوازمها، (از این قسم است تقدم ماهیّت بر لوازم) كتقدم الأربعة على الزوجية، (تقدم چهار بر زوجیت که لازمه‌ی آن است.) ويقابله اللحوق والتأخر بالماهية والتجوهر. (و مقابل این سبق، لحوق بالماهیه و التجوهر است یعنی همانی که به سبق متصف شد مقابلش به لحوق متصف می‌شود بنا بر این اگر حیوان نسبت به انسان سابق است، انسان لاحق می‌شود.) وتسمى هذه الأقسام الثلاثة - أعني: ما بالطبع، وما بالعلية، وما بالتجوهر -: (سبقا ولحوقا بالذات). (این سه قسم اخیر یک اسم مشترک هم دارند که به آنها سبق و لحوق بالذات می‌گویند.)

۵ - ومنها: السبق بالحقيقة، (یکی دیگر از اقسام سبق، سبق بالحقیقه نامیده می‌شود.) وهو أن يتلبس السابق بمعنى من المعاني بالذات، ويتلبس به اللاحق بالعرض، (و آن این است که اول سابق، ذاتا یک معنا را دارا باشد و به آن متلبس شود و بعد لاحق به همان معنا به عرض اولی متلبس شود یعنی اولی واسطه می‌شود که همان وصف و یا فعل به دومی هم مجازا نسبت داده شود.) كتلبس الماء بالجريان حقيقة وبالذات، (مانند اینکه وقتی آب در ناودان جاری است، جریان حقیقة و بالذات به آب منتسب است.) وتلبس الميزاب به بالعرض، (و بعد در همان حال، جریان را به ناودان نسبت می‌دهیم و می‌گوییم: جری المیزاب. این انتساب بالعرض است و به سبب واسطه در عروض است یعنی جریان آب موجب شده است که آن را بتوانیم به میزاب هم نسبت دهیم و الا میزاب جریانی نداشته و نخواهد داشت.) ويقابله اللحوق بذاك المعنى، (و مقابل آن لحوق است یعنی لاحق هم بالعرض به آن متلبس می‌شود از این رو می‌گوییم که تلبس ناودان به جریان لاحق است زیرا اول باید آب راه بیفتد تا بعد آن را به ناودان منتسب کنیم.) وهذا القسم مما زاده صدر المتألهين (رحمه الله). (این قسم از چیزهایی است که صدر المتالهین اضافه کرده است.)

۴

سبق دهری

قسم ششم از تقدم سبق و تأخر بالدهر است که از اصطلاح محقق داماد است که در کتاب قبسات صفحات زیادی را به آن اختصاص داده است. ایشان قائل به حدوث دهری است و ما برای حدوث همواره احتیاج به تقدم و تأخر داریم. زیرا حدوث یعنی چیزی که چیز دیگری بر آن مقدم است. حادث همواره مسبوق به غیر است یعنی چیزی قبل از آن بوده است. بنا بر این برای تصویر حدوث دهری باید سبق دهری باشد تا حدوث معنا پیدا کند یعنی باید چیزی قبل از آن باشد تا حدوث که بعدش می‌آید معنا یابد. سبق دهری به این معنا است که علت تامه باید بر معلولش مقدم باشد. البته این با قسم سوم که تقدم بالعلیة است فرق دارد زیرا این قسم این قید را دارد که تقدم علت بر معلول از این باب نیست که آن علت تامه است و ایجاد کننده‌ی معلول است که تقدم بالعلیه باشد بلکه از این باب است که علت تامه در سلسله‌ی وجود در مرتبه‌ای است که معلول در آن مرتبه نیست. در مبحث تشکیک این نکته توضیح داده شده است که تشکیک طولی عبارت است از اینکه هستی، از لحاظ شدت و ضعف مراتب متعددی دارد که از باری تعالی شروع شده و به هیولی که ضعیف‌ترین مرتبه‌ی وجود است ختم می‌شود و در این میان نیز مراتب و عقولی هست که هر عقلی از عقل در رتبه‌ی بعدی اقوی است و بعد عالم عقل از عالم مثال اقوی است و عالم مثال از عام ماده اقوی می‌باشد و هکذا. در همه‌ی این سلسله آنی که بالاتر است علت برای پائین‌تر می‌باشد یعنی همان گون که واجب علت برای عقل اول است عقل اول هم عقل برای عقل ثانی است و عالم عقل علت برای عالم مثال و عالم مثال علت برای عالم ماده است. به اینها تشکیک طولی می‌گویند یعنی مراتب در طول هم هستند نه در عرض هم. هر علت تامه‌ای تقدم بر معلول دارد و این تقدم گاه از باب تقدم بالعلیة است که در قسم سوم گفتیم و تقدم دیگری هم دارد که تقدم بالدهر است یعنی علت تامه در ظرفی واقع شده است که معلول در آن ظرف نیست (زیرا در طول آن است نه در عرض آن) بنا بر این در این رتبه‌ی وجودی، علت تامه سابق و معلول لاحق می‌شود. بنا بر این یک مرتبه‌ی خاص از وجود هم مصداق برای سبق به علیت و هم مصداق برای سبق به دهر. برای اینکه علت است سبق به علیت دارد و برای اینکه از لحاظ وجودی در مرتبه‌ی اقوی قرار گرفته است که معلول در آن مرحله نیست سبق به دهر دارد.

۵

تطبیق سبق دهری

۶ - ومنها: السبق والتقدم بالدهر، (یکی از اقسام سبق، سبق و تقدم بالدهر است) وهو تقدم العلة الموجبة على معلولها، (که عبارت است از تقدم علت ایجاب کننده‌ی معلول بر معلولش است که مراد همان علت تامه است زیرا علت تامه است که ابتدا معلول را واجب و بعد موجود می‌کند که در مورد آن معلول گفته می‌شود: الشیء ما لم یجب لم یوجد.) لكن لا من حيث إيجابها لوجود المعلول وإفاضتها له (لکن این تقدم از این جهت نیست که علت موجبه، وجود معلول را واجب کرده است و به معلول را افاضه کرده است) - كما في التقدم بالعلية -، (همان گونه که در تقدم بالعلیة گفتیم.) بل من حيث انفكاك وجودها وانفصاله عن وجود المعلول، (بلکه از این حیث است که وجود آن علت از وجود معلول جدا و منفصل است. یعنی علت در مرتبه‌ی بالایی قرار دارد که معلول در آن مرحله راه ندارد. سابقا هم گفتیم که مراتب وجود از اقوی المراتب شروع و به اضعف المراتب ختم می‌شود و هر مرتبه از مرتبه‌ی بعدی اقوی و از قبلی اضعف است.) وتقرر عدم المعلول في مرتبة وجودها، (و سابقا هم گفتیم که معلول در مرتبه‌ی وجود علت قرار ندارد بلکه در مرتبه‌ای پائین‌تر است.) كتقدم نشأة التجرد العقلي على نشأة المادة، (مانند تقدم جهان که مجاری فیض برای عالم ماده‌اند بر عالم ماده عالم عقل هم تقدم علیتی دارد و هم تقدم بالدهر.) ويقابله اللحوق والتأخر الدهري. (مقابل سبق مزبور، لحوق و تأخر دهری است. بنا بر این نشأه‌ی ماده مؤخر است.) وهذا القسم قد زاده السيد الداماد (رحمه الله)، (این قسم را محقق داماد اضافه کرده است) بناء على ما صوره من الحدوث والقدم الدهريين، وسيجئ بيانه. (و همان گونه که بعدا بیان می‌کنیم، این قسم بر اساس آنچه است که ایشان از حدوث و قدم دهری تصویر کرده است. یعنی ایشان ابتدا حدوث و قدم دهری را تصویر کرده است و بر اساس آن سبق و لحوق دهری را ترسیم کرده است زیرا قدیم باید سابق باشد و حادث هم لاحق باشد. بنا بر این عالم عقل، قدیم دهری می‌شود و عالم ماده حادث دهری می‌شود.)

۶

سبق رتبی

قسم هفتم از تقدم تقدم به رتبه

این در جایی است که یک چیزهایی چینش خاصی دارند. این چینش گاه بر اساس طبیعت آنها است (یعنی باید بر اساس همان چینش باشد و سرشت و خلقت آنها همین است و نمی‌شود آن را تغییر دارد) و گاه قراردادی است و می‌توان آنها را جابجا کرد.

جایی که چینش و ترتیب طبیعی است مانند اجناس با انواعشان. وقتی مثلا می‌گوییم که جنس عالی عبارت است از جوهر که در تحت خود انواعی دارد که یکی از آنها جنس است و جنس هم انواعی دارد که یکی از آنها نامی است و نامی هم انواعی دارد که یکی از آنها حیوان است و حیوان هم انواعی دارد که یکی از آنها انسان است. بنا بر این این سلسله که از جوهر شروع و به انسان ختم می‌شود چینشنی دارند که نمی‌توان آن را تغییر داد. اما ممکن است کسی در این سلسله نقطه‌ی شروع را در انسان قرار دهد. در این صورت انسان مقدم شده و حیوان در رتبه‌ی بعدی قرار دارد تا جوهر که در رتبه‌ی آخر است.

گاه چینش قراردادی و وضعی است مانند اینکه در مسجد عده‌ای در صف جماعت هستند که بعضی در صف اول است و بعضی در صفوف بعدی. این ترتیب چون بر اساس اعتبار است می‌توان گاه صف اول را اول حساب کرد که صف دوم در رتبه‌ی بعدی باشد و گاه می‌شود صف آخر را نقطه‌ی شروع قرار داد که در نتیجه صف اول صف آخر حساب شود.

بنا بر این در هر دو قسم، سبق و لحوق بر اساس اعتبار معتبر است.

۷

تطبیق سبق رتبی

۷ - ومنها: السبق والتقدم بالرتبة، (نوع دیگر از سبق، سبق و تقدم به رتبه است.) أعم من أن يكون الترتيب بحسب الطبع، (این سبق اعم از ان این است که ترتیب به حسب طبع باشد که نتوان ترتیب آن را تغییر داد) أو بحسب الوضع والاعتبار. (یا به حسب وضع و اعتبار باشد که بتوان آن را تغییر داد.) فالأول: (اول که ترتیب طبیعی است.) كالأجناس والأنواع المترتبة، (مانند اجناس و انواعی است که ترتیب خاصی دارند. مثلا جنس عالی همیشه عالی است و در رتبه‌ی اول است مثلا جوهر همیشه اول است و بعدش مثلا جسم قرار دارد.) فإنك إن ابتدأت آخذا من جنس الأجناس كان سابقا متقدما على ما دونه، (سبق و لحوق در این قسم دست انسان است یعنی اگر کسی از جنس الاجناس شروع کند همان جنس الاجناس که مثلا جوهر است بر آنچه در ذیلش است مانند جسم مقدم است.) ثم الذي يليه (و سپس آنی که بعد از جوهر است یعنی جسم مقدم بر ذیل خودش است) وهكذا حتى ينتهى إلى النوع الأخير، (و همچنین تا به نوع اخیر که مثلا انسان است منتهی شود.) وإن ابتدأت آخذا من النوع الأخير كان الأمر في التقدم والتأخر بالعكس. (اگر هم از نوع اخیر شروع کنیم یعنی اگر از انسان شروع کنیم وضعیت تقدم و تأخر عکس می‌شود یعنی انسان می‌شود مقدم و حیوان در رتبه‌ی بعدی و هکذا تا جنس الاجناس که در رتبه‌ی اخیر است.) والثاني: (که چینش آنها وضعی و قراردادی باشد) كالإمام والمأموم، (که امام در جلو و ماموم در عقب است و می‌توان آن را تغییر داد یعنی ماموم می‌تواند در زمان بعد امام باشد.) فإنك إن اعتبرت المبدأ هو المحراب كان الإمام هو السابق على من يليه من المأمومين، (بنا بر این اگر نقطه‌ی شروع محراب باشد امام جماعت سابق است نسبت به کسی که پشت سر اوست.) ثم من يليه على من يليه، (و کسی که پشت امام است مقدم است بر کسی که پشت او و در صف دوم است.) وإن اعتبرت المبدأ هو الباب كان أمر السبق واللحوق بالعكس. (ولی اگر نقطه‌ی شروع را درب مسجد که روبروی محراب است قرار دهیم در اینجا صف آخر می‌شود مقدم و امام مؤخر می‌شود.) ويقابل السبق والتقدم بالرتبة، اللحوق والتأخر بالرتبة. (مقابل سبق و تقدم بالرتبة، لحوق و تأخر بالرتبة قرار دارد. یعنی اگر امام سابق باشد، ماموم لاحق می‌شود و اگر ماموم سابق باشد، امام لاحق می‌شود.)

۸

سبق شرفی

قسم هشتم از تقدم تقدم به شَرَف است.

اگر دو چیز هستند که یکی دارای شرافت است که دیگری آن را ندارد و یا کمتر دارد. آنی که دارد و یا بیشتر دارد بر دیگری مقدم است. این تقدم فقط تقدم به شرف است یعنی یکی این شرافت را دارد ولی دیگری ندارد.

۸ - ومنها: السبق بالشرف، (یکی از اقسام تقدم، تقدم به شرف است.) وهو السبق في الصفات الكمالية، (که عبارت از تقدم در صفات کمالیه است) كتقدم العالم على الجاهل والشجاع على الجبان. (مانند تقدم عالم بر جاهل و یا اعلم بر عالم و یا تقدم شجاع بر ترسو و یا تقدم شجاع‌تر بر شجاع.)

الفصل الأول

في معنى السبق واللحوق وأقسامهما والمعية

إن من عوارض الموجود بما هو موجود السبق واللحوق ، وذلك أنه ربما كان لشيئين بما هما موجودان ، نسبة مشتركة إلى مبدإ وجودي ، لكن لأحدهما منها ما ليس للآخر ، كنسبة الاثنين والثلاثة إلى الواحد ، لكن الاثنين أقرب إليه فيسمى سابقا ومتقدما ، وتسمى الثلاثة لاحقة ومتأخرة ، وربما كانت النسبة المشتركة ، من غير تفاوت بين المنتسبين ، فتسمى حالهما بالنسبة إليه معية وهما معان.

وقد عدوا للسبق واللحوق أقساما عثروا عليها بالاستقراء.

منها السبق الزماني ، وهو السبق الذي لا يجامع فيه السابق اللاحق ، كتقدم أجزاء الزمان بعضها على بعض ، كالأمس على اليوم ، وتقدم الحوادث الواقعة في الزمان السابق ، على الواقعة في الزمان اللاحق ، ويقابله اللحوق الزماني.

ومنها السبق بالطبع ، وهو تقدم العلة الناقصة على المعلول ، كتقدم الاثنين على الثلاثة.

ومنها السبق بالعلية ، وهو تقدم العلة التامة على المعلول.

ومنها السبق بالماهية ، ويسمى أيضا التقدم بالتجوهر ، وهو تقدم علل القوام على معلولها ، كتقدم أجزاء الماهية النوعية على النوع ، وعد منه تقدم

الماهية على لوازمها ، كتقدم الأربعة على الزوجية ، ويقابله اللحوق والتأخر بالماهية والتجوهر.

وتسمى هذه الأقسام الثلاثة ، أعني ما بالطبع وما بالعلية ، وما بالتجوهر سبقا ولحوقا بالذات.

ومنها السبق بالحقيقة ، وهو أن يتلبس السابق بمعنى من المعاني بالذات ، ويتلبس به اللاحق بالعرض ، كتلبس الماء بالجريان حقيقة وبالذات ، وتلبس الميزاب به بالعرض ، ويقابله اللحوق بذاك المعنى ، وهذا القسم مما زاده صدر المتألهين.

ومنها السبق والتقدم بالدهر ، وهو تقدم العلة الموجبة على معلولها ، لكن لا من حيث إيجابها ، لوجود المعلول وإفاضتها له كما في التقدم بالعلية ، بل من حيث انفكاك ، وجودها وانفصاله عن وجود المعلول ، وتقرر عدم المعلول في مرتبة وجودها ، كتقدم نشأة التجرد العقلي على نشأة المادة ، ويقابله اللحوق والتأخر الدهري.

وهذا القسم قد زاده السيد الداماد ، ره ، بناء على ما صوره من الحدوث والقدم الدهريين ، وسيجيء بيانه(١).

ومنها السبق والتقدم بالرتبة ، أعم من أن يكون الترتيب بحسب الطبع ، أو بحسب الوضع والاعتبار ، فالأول كالأجناس والأنواع المترتبة ، فإنك إن ابتدأت آخذا من جنس الأجناس ، كان سابقا متقدما على ما دونه ثم الذي يليه ، وهكذا حتى ينتهي إلى النوع الأخير ، وإن ابتدأت آخذا من النوع الأخير ، كان الأمر في التقدم والتأخر بالعكس.

والثاني كالإمام والمأموم ، فإنك إن اعتبرت المبدأ هو المحراب ، كان الإمام هو السابق على من يليه من المأمومين ، ثم من يليه على من يليه ، وإن

__________________

(١) في الفصل الثالث.

اعتبرت المبدأ هو الباب ، كان أمر السبق واللحوق بالعكس.

ويقابل السبق والتقدم بالرتبة ، اللحوق والتأخر بالرتبة.

ومنها السبق بالشرف وهو السبق في الصفات الكمالية ، كتقدم العالم على الجاهل والشجاع على الجبان.

الفصل الثاني

في ملاك السبق في أقسامه

وهو الأمر المشترك فيه بين المتقدم والمتأخر ، الذي فيه التقدم.

ملاك السبق في السبق الزماني هو النسبة إلى الزمان ، سواء في ذلك نفس الزمان والأمر الزماني ، وفي السبق بالطبع هو النسبة إلى الوجود ، وفي السبق بالعلية هو الوجوب ، وفي السبق بالماهية والتجوهر هو تقرر الماهية ، وفي السبق بالحقيقة هو مطلق التحقق ، الأعم من الحقيقي والمجازي ، وفي السبق الدهري هو الكون بمتن الواقع ، وفي السبق بالرتبة النسبة إلى مبدإ محدود ، كالمحراب أو الباب في الرتبة الحسية ، وكالجنس العالي أو النوع الأخير في الرتبة العقلية ، وفي السبق بالشرف هو الفضل والمزية.

الفصل الثالث

في القدم والحدوث وأقسامهما

كانت العامة تطلق اللفظتين ، القديم والحادث على أمرين ، يشتركان في الانطباق على زمان واحد ، إذا كان زمان وجود أحدهما ، أكثر من