درس بدایة الحکمة

جلسه ۶۳: تقابل واحد و کثیر

 
۱

خطبه

۲

تقابل واحد و کثیر

گفتیم از عوارض وحدت، هو هویت و حمل است و از عوارض کثرت غیریت می‌باشد. بعد گفتیم که غیریت یا غیریت ذاتی است که در جایی است که دو شیء ذاتا یکدیگر را طرد کنند و یا غیریت غیر ذاتی است که دو شیء در عین اینکه از هم بیگانه‌اند ولی این دوگانگی به سبب عوامل خارجی است نه به سبب ذاتشان.

بعد اقسام تقابل را بیان کردیم. سؤالی که در آخر این مرحله باقی می‌ماند این است که ما وجود را به واحد و کثیر تقسیم کردیم. شکی نیست که واحد غیر کثیر است و این دو مثل و یا عین هم نیستند. در این فصل از این بحث می‌کنیم که این غیریت چه نوع غیریت است آیا غیریت آنها ذاتی است و یا غیر ذاتی؟ اگر هم ذاتی است کدام یک از اقسام غیریت ذاتی است زیرا غیریت ذاتی که نامش تقابل بود بر چهار قسم بود که عبارت بود از: تضاد، تضایف، تناقض و عدم و ملکه.

علامه می‌فرماید: بین فلاسفه اختلاف است که آیا غیریت موجود بین واحد و کثیر ذاتی است یا نه.

بعضی گفته‌اند که غیریت آنها غیر ذاتی است.

در مقابل بعضی ادعا کرده‌اند که این غیریت ذاتیه است یعنی چیزی که واحد است ذاتا نمی‌تواند کثیر باشد و بالعکس.

بعد، اختلاف دیگری وجود دارد و آن اینکه کسانی که قائل شدند که غیریت آنها ذاتی است گفته‌اند که این دو متضادان هستند چون دو امر وجودی اند که بینشان نهایت خلاف است از این رو تعریف تضاد بر آنها صادق است.

ولی بعضی گفته‌اند که تقابل آنها تضایف است زیرا واحد، امری است قیاسی است بالنسبة الی الکثیر و کثیر هم باید با واحد سنجیده تعقل شود تا معنا یابد (مانند پدر و پسر)

علامه قائل است که دوگانگی بین واحد و کثیر ذاتی نیست زیرا واحد و کثیر از اقسام وجودند زیرا وجود است که به واحد و کثیر تقسیم می‌شود و سابقا هم گفتیم که وجود، حقیقت واحده است که دارای مراتب متعدد می‌باشد. از این رو هستی ای که در یکی است با دیگری یکی است بنا بر این واحد که یک مرتبه‌ی هستی با کثیر که مرتبه‌ی دیگر آن است نمی‌تواند تباین و غیریت ذاتیه داشته باشند. بله اگر کسی پیرو نظر مشاء شود که قائل است که وجودات، حقائق متباینه‌اند او می‌تواند در اینجا قائل به غیریت ذاتیه شود. ولی ما که قبلا ثابت کردیم، وجود حقیقت واحده است، این حقیقت واحده اگر اقسام و مراتبی دارد این مراتب با هم تباین و غیریت ذاتیه ندارند. غیریت بین واحد و کثیر تشکیکی است یعنی این دو هر دو وجود اند ولی یکی از آنها یک نوع از وجود است و دیگری نوعی دیگر از وجود. مانند تقسیم وجود به بالقوة و بالفعل و سایر تقسیمات وجود که اختلاف در هیچ یک از این تقسیمات ذاتی نیست زیرا آنها هر دو هستی اند و اختلاف آنها نیز در هستی است یعنی هر دو در هست بودن مشترک اند و اگر اختلافی دارند در مرتبه‌ی هست بودن است نه اینکه یکی چیزی غیر از هستی داشته باشد که دیگری نداشته باشد بنا بر این ما به الامتیازشان از جنس ما به الاتفاقشان است. از این رو واحد و کثیر از هیچ یک از اقسام تقابل نمی‌توانند باشند زیرا هیچ یک از اقسام تقابل به این گونه نیست که ما به الامتیاز آنها به ما به الاشتراک برگردد.

۳

تتمه

بعد، علامه اضافه می‌کند که تقابل تناقض، تقابل حقیقی و عینی و خارجی نیست بر خلاف تقابل تضاد که چون دو طرف آن امر وجودی اند تقابل هم که رابطه‌ی بین آنها است امری است عینی و وجودی و خارجی است. زیرا اگر در مثال زید قائم، زید و قائم دو امر وجودی خارجی بودند ولی رابطه‌ی و نسبت بین این دو خارجی نبود و واقعیت عینی نداشت هیچ ارتباطی بین زید و قائم ایجاد نمی‌شد و قضیه‌ی فوق که مرکب است و قوامش به آن نسبت است نمی‌توانست مطابَق داشته باشد.

همین نسبت بین متقابلین وجود دارد زیرا قبلا گفتیم که متقابلین یک نوع رابطه بین دو چیز است مثلا بین سیاهی و سفیدی یک نوع رابطه دارند که همان تقابل تضاد است و اگر در خارج سیاهی و سفیدی وجود خارجی دارند باید این رابطه هم در خارج واقعیت عینی و متحقق خارجی داشته باشد.

ولی در تناقض چنین نیست زیرا یک طرف آن وجود است ولی طرف دیگر آن عدم است. (مانند رابطه‌ی قیام و عدم القیام) بنا بر این محال است که رابطه‌ی آنها در خارج وجود داشته باشد زیرا رابطه یعنی چیزی که در دو طرف مندک و محو است از این رو اگر یک طرف در خارج وجود خارجی نداشته باشد معنا ندارد که رابطه‌ی بین دو چیز در خارج باشد.

بنا بر این تقابل در تناقض اعتباری است یعنی به اعتبار ذهن است زیرا ذهن همان گونه که می‌تواند وجود قیام را تصور کند عدم القیام را نیز می‌تواند مثل آن تصور کند. زیرا همان گونه که ذهن، مفهومی در مورد قیام دارد، یک مفهومی و تصوری هم از عدم القیام دارد. ذهن حتی می‌تواند معدوم مطلق مانند شریک الباری را تصور کند و یا اجتماع نقیضین را که از محالات ذاتی است را تصور کند و الا اگر تصور نمی‌کرد نمی‌توانست در مورد آن حکم کند که محال است. حال که ذهن می‌تواند در تناقض، طرف دیگر که عدم است را تصور کند در همان مرتبه‌ی ذهن حکم می‌کند که این دو با هم جمع نمی‌شوند. البته اینکه می‌گوییم تقابل در تناقض اعتباری است به این معنا نیست که تابع اعتبار معتبر است به این معنا که اگر اعتبار کرد با هم جمع شوند بشود، بلکه اعتبار در اینکه به معنای این است که این تناقض تابع درک ذهن است یعنی آنچه از قیام می‌فهمد با آنچه از عدم قیام می‌فهمد متفاوت است.

نکته‌ی دیگر این است که ممکن است کسی بگوید که در عدم و ملکه هم همین حرف جاری است زیرا در آن هم یک طرفش عدم است.

علامه می‌فرماید: چنین نیست زیرا عدم، در عدم و ملکه هرچند امری است عدمی ولی در موضوعی است که آن موضوع قابلیت این را دارد که متصف به وجود و ملکه شود. بنا بر این عدم، در عدم و ملکه، عدم محض نیست بلکه عدمی است که از یک موضوع خارجی انتزاع شده است. عدم البصر با کوری فرق دارد. کوری که در عدم و ملکه از آن استفاده می‌شود اشاره به انسان موجود در خارج دارد که قابلیت دارد که چشم داشته باشد ولی الآن ندارد ولی عدم البصر با نبود موضوع در خارج هم می‌سازد. بنا بر این کوری هرچند امری است عدمی ولی از عدمیاتی است که وجود انتزاعی دارد یعنی خودش فی حد ذاته وجود ندارد ولی منتزَع عنهی دارد که موجود است و این از آن انتزاع می‌شود. بنا بر این در عدم و ملکه لازم نیست بگوییم که تقابل بین آن دو تابع اعتبار ذهن است.

۴

تطبیق تقابل واحد و کثیر

الفصل العاشر في تقابل الواحد والكثير (فصل دهم در تقابل واحد و کثیر)

اختلفوا في تقابل الواحد والكثير، هل هو تقابل بالذات، أو لا؟ (در تقابل و غیریت واحد و کثیر اختلاف شده است که آیا ذاتی است یا نه. مخفی نماند که مراد از تقابل در اینجا تقابل اصطلاحی نیست بلکه به معنای غیریت است زیرا تقابل اصطلاحی به معنای غیریت ذاتی است و علامه در علامت فوق می‌فرماید: که تقابل آیا ذاتی است یا غیر ذاتی.) وعلى الأول، (که غیریت ذاتی باشد) ذهب بعضهم إلى أنهما متضائفان، وبعضهم إلى أنهما متضادان، (بعضی از فلاسفه گرایش پیدا کردند که بگویند که این دو متضایف اند زیرا واحد بدون تعقل کثیر قابل تصور نیست و الا همان گونه که قبلا گفتیم هر موجودی حتی کثیر هم واحد است بنا بر این باید با دیگری سنجیده شود تا معنایش متفاوت شود. و بعضی گفته‌اند که تقابل بین آن دو از قبیل تضاد است چون هر دو، امری وجودی اند که بینشان نهایت خلاف است و در محل واحد هم جمع نمی‌شوند.) وبعضهم إلى أن تقابلهما نوع خامس غير الأنواع الأربعة المذكورة. (بعضی هم قائلند که تقابل بین این دو یک نوع پنجم است غیر از چهار موردی که تا به حال خواندیم نوع پنجم تقابل واحد و کثیر است.) والحق أن ما بين الواحد والكثير من الاختلاف ليس من التقابل المصطلح في شئ، (ولی حق این است که اختلاف بین واحد و کثیر از قبیل هیچ یک از اقسام تقابل نیست.) لأن اختلاف الموجود المطلق - بانقسامه إلى الواحد والكثير - اختلاف تشكيكي (زیرا اختلاف هستی مطلق به اینکه تقسیم می‌شود به واحد و کثیر یک اختلاف تشکیکی است یعنی دلیل بر این نیست که وجودات حقائق مختلفه‌اند بلکه همه حقیقت واحده است و فقط ذو مراتب می‌باشند.) يرجع فيه ما به الاختلاف إلى ما به الاتفاق، (مراد از اختلاف تشکیکی این است که ما به الاختلاف به ما به الاتفاق بر می‌گردد یعنی اگر این دو اتفاق دارند در هستی اتفاق دارند و اگر اختلاف هم دارند در همان هستی اختلاف دارند.) نظير انقسامه إلى الوجود الخارجي والذهني، (مانند انقسام موجود مطلق به وجود خارجی و ذهنی) وانقسامه إلى ما بالفعل وما بالقوة، (و انقسام موجود مطلق به بالفعل و بالقوة) والاختلاف والمغايرة التي في كل من أقسام التقابل الأربع يمتنع أن يرجع إلى ما به الاتحاد، (زیرا اختلاف و دوگانگی که در هر یک از اقسام تقابل چهارگانه است که همه از باب غیریت ذاتیه است محال است که به ما به الاتحاد بر گردد.) فلا تقابل بين الواحد والكثير بشئ من أقسام التقابل الأربعة. (بنا بر این تقابل بین واحد و کثیر از هیچ یک از اقسام تقابل چهارگانه‌ی فوق نیست چه تقابل در قالب چهار مورد فوق باشد و یا نوع پنجم دیگری زیرا تقابل بین واحد و کثیر از هیچ یک از اقسام تقابل نیست زیرا غیریت بین واحد و کثیر ذاتی نیست.)

۵

تطبیق تتمه

تتمة: التقابل بين الإيجاب والسلب ليس تقابلا حقيقيا خارجيا، (تقابل بین ایجاب و سلب که همان تناقض است تقابل حقیقی و خارجی نیست.) بل عقلي بنوع من الاعتبار، (بلکه تقابلی است که در عقل و ذهن است که با یک نوع توجه و ملاحظه‌ی عقلی ایجاد می‌شود.) لأن التقابل نسبة خاصة بين المتقابلين، (زیرا تقابل عبارت از نسبت خاصی است که بین دو طرف متقابلین وجود دارد.) والنسب وجودات رابطة قائمة بطرفين موجودين محققين، (نسبت هم وجودی است رابطه که به طرفین قائم است و وجود و تحقق آن به وجود و تحقق دو طرف است.) وأحد الطرفين في التناقض هو السلب الذي هو عدم وبطلان، (و حال آنکه در تناقض یکی از دو طرف همان عدم و سلب است که در خارج تحققی ندارد و پوچی و بطلان محض است. حال که یک طرف در خارج نیست نسبت هم که به طرفین قائم است در خارج نیست.) لكن العقل يعتبر السلب طرفا للإيجاب (ولی عقل، در ذهن سلب را تصور می‌کند و آن را طرف ایجاب قرار می‌دهد.) فيرى عدم جواز اجتماعهما لذاتيهما. (بعد می‌فهمد که جایز نیست این سلب با ایجاب جمع شود و ذات این دو با هم اختلاف دارند. البته می‌دانیم که فهم عقل همان حکم عقل است و وقتی عقل این را می‌فهمد حکم به عدم جواز اجتماع می‌کند.) وأما تقابل العدم والملكة، (اما تقابلی که در عدم و ملکه است از این قبیل نیست که به اعتبار ذهن باشد) فللعدم فيه حظ من التحقق، (زیرا عدم در عدم و ملکه یک نوع حظی از تحقق خارجی دارد یعنی وجود انتزاعی دارد یعنی هرچند خودش موجود نیست ولی از موجودی انتزاع می‌شو.) لكونه عدم صفة من شأن الموضوع أن يتصف بها، (زیرا عدم در تقابل عدم و ملکه عبارت از نبود صفتی است که موضوع آن می‌توانست به آن صفت منتزع شود.) فينتزع عدمها منه، (ولی الآن چون آن موضوع به آن صفت متصف نیست عدم آن صفت از آن موضوع موجود انتزاع می‌شود.) وهذا المقدار من الوجود الانتزاعي كاف في تحقق النسبة. (و همین مقدار از وجود انتزاعی کافی است که بگوییم نسبت در خارج موجود است. بنا بر این وقتی می‌گوییم کوری موجود است مراد این است که نیروی بینایی در شخصی که موجود است وجود ندارد.)

۶

معنای سبق و لحوق

مرحله‌ی نهم: سبق و لحوق و قدم و حدوث

فصل اول: سبق و لحوق

اگر دو وجود داشته باشیم که مشترک باشند در اینکه با یک مبدایی رابطه دارند و بعد می‌بینیم که یکی از آن رابطه سهم بیشتری دارد به آنی که رابطه‌ای قوی‌تر است متقدم و به آنی که رابطه‌اش ضعیف‌تر است متأخر می‌گویند.

بنا بر این در تقدم و تأخر باید چهار چیز وجود داشته باشد:

۱ و ۲: طرفین تقدم و تأخر یعنی متقدم و متأخر

۳: مبدایی که این دو با آن سنجیده شوند.

۴: اشتراک آن دو در سنجیده شدن با آن مبدأ

مانند رابطه‌ی دو با یک و رابطه‌ی سه با یک. رابطه‌ی دو قوی‌تر است زیرا بعد از یک است ولی رابطه‌ی سه با یک این است که عدد دومی بعد از یک است. بنا بر این دو متقدم و سه متأخر است.

ولی اگر دو چیز با یک مبدأ سنجیده شوند ولی رابطه‌ی هر دو یکسان باشد به آن معیت می‌گویند. مانند دو چیز که در فاصله‌ی یکسان از کتاب قرار گرفته‌اند.

۷

تطبیق معنای سبق و لحوق

المرحلة التاسعة في السبق واللحوق والقدم والحدوث وفيها ثلاثة فصول (این مرحله سه فصل دارد.) الفصل الأول في معنى السبق واللحوق وأقسامهما والمعية (فصل اول در معنای سبق و لحوق و اقسام آن و معنای معیت است.)

إن من عوارض الموجود بما هو موجود (السبق) و (اللحوق)، (یکی از آثار موجود بما هو موجود سبق و لحوق است.) وذلك أنه ربما كان لشيئين - بما هما موجودان - نسبة مشتركة إلى مبدأ وجودي، (توضیح اینکه گاه برای دو چیز موجود رابطه‌ی مشترکی بای که مبدأ وجودی وجود دارد.) لكن لأحدهما منها ما ليس للآخر، (لکن برای یکی از آنها دو از آن نسبت چیزی است که برای دیگری نیست یعنی یکی رابطه‌اش بیشتر است و دیگری کمتر) كنسبة الاثنين والثلاثة إلى الواحد، لكن الاثنين أقرب إليه، (مانند رابطه‌ی دو و سه به یک که هر دو رابطه دارند ولی ارتباط دو بیشتر است و دو به یک نزدیک‌تر می‌باشد.) فيسمى: (سابقا) و (متقدما)، (چون اقرب است به آن سابق و متقدم می‌گویند) وتسمى الثلاثة: (لاحقة) و (متأخرة). (و سه را لاحق و متأخر می‌نامند.) وربما كانت النسبة المشتركة من غير تفاوت بين المنتسبين، (گاه نسبت مشترک بدون تفاوت است یعنی هر دو منتسَب سهمی یکسان با آن مبدأ دارند.) فتسمى حالهما بالنسبة إليه: (معية) وهما معان. (نامیده می‌شود حال آن دو به نسبت به آن مبدأ معیه و به آن دو شیء هم معان می‌گویند.) وقد عدوا للسبق واللحوق أقساما عثروا عليها بالإستقراء. (برای سبق و لحوک اقسامی شمرده شده است که از راه استقراء به دست آمده است یعنی حصر عقلی نیست و می‌تواند بیشتر شود. در سابق چهار چیز بود و الآن آن را به هشت قسم رسانده‌اند.)

۸

اقسام سبق و لحوق: سبق زمانی

یکی از آنها سبق زمانی است یعنی دو چیز با زمان در رابطه باشند ولی یکی در جزء سابق از زمان و دیگری در جزء لاحق از زمان باشد. مثلا اجزاء زمان در رابطه با زمان چنین حالتی دارند.

اجزاء زمان بالذات زمانی اند و چیزهای دیگر زمانی اند به واسطه‌ی اینکه در زمان قرار می‌گیرند. این را فقط در مسأله و در مسائل دقیق فلسفی می‌توان بیان کرد. مانند همان چیزی که سابقا گفتیم که هر چیزی با سفیدی سفید است پس سفید به طریق اولی سفیدی دارد. البته عرف این را درک نمی‌کند که معنای اینکه سفیدی سفید است چیست.

بر این اساس امروز بر فردا مقدم است و تقدم آن زمانی است یعنی امروز زمانی است که در رشته‌ی زمان در جزء مقدم قرار گرفته است و فردا از آن متأخر است. سبق زمانی در زمانیات هم راه دارد مثلا تشکیل کلاس در امروز مقدم است بر تشکیل کلاس در فردا. این به سبب آن است که تشکیل کلاس در امروز در ظرف امروز است و کلاس فرد در ظرف فردا و چون امروز در زمان مقدم بر فردا است تشکیل کلاس در امروز هم مقدم بر تشکیل کلاس در فردا است. حال اگر دو چیز با هم باشند دیگر سبق و لحوق در آن معنا ندارد. مانند بودن دو نفر در یک زمان در یک کلاس.

۹

تطبیق اقسام سبق و لحوق: سبق زمانی

۱ - منها: السبق الزماني، (یکی از آنها سبق زمانی است) وهو السبق الذي لا يجامع فيه السابق اللاحق، (و این آن سبقی است که در آن سبق، سابق و لاحق با هم جمع نمی‌شود یعنی ساعت قبل و بعد را نمی‌شود با هم جمع کرد و هکذا تشکیل کلاس در امروز با کلاس در فردا جمع نمی‌شود. این به سبب آن است که خصوصیت زمان این است که تدریجی است و هیچ یک از اجزاء آن با هم جمع نمی‌شود و تا آن اول نگذرد آن دوم نمی‌آید.) كتقدم أجزاء الزمان بعضها على بعض، (مانند تقدم اجزاء زمان بعضی بر بعض) كالأمس على اليوم، (مانند تقدم دیروز بر امروز) وتقدم الحوادث الواقعة في الزمان السابق على الواقعة في الزمان اللاحق، (مانند تقدم حوادثی که در زمان سابق واقع شده است که بر حوادثی که در زمان لاحق واقع می‌شود تقدم دارد.) ويقابله اللحوق الزماني. (و مقابل سبق زمانی، لحوق زمانی است یعنی تأخر زمانی بنا بر این وقتی امس بر یوم تقدم دارد، یوم بر آن تأخر دارد. همچنین حوادث واقع در زمان سابق که حوادث واقع در زمان لاحق از آن تأخر دارد.)

فلا تناقض بين قولنا ، الجزئي جزئي أي مفهوما ، وقولنا ليس الجزئي بجزئي أي مصداقا.

الفصل العاشر

في تقابل الواحد والكثير

اختلفوا في تقابل الواحد والكثير ، هل هو تقابل بالذات أو لا ، وعلى الأول ذهب بعضهم إلى أنهما متضائفان ، وبعضهم إلى أنهما متضادان ، وبعضهم إلى أن تقابلهما نوع خامس ، غير الأنواع الأربعة المذكورة.

والحق أن ما بين الواحد والكثير من الاختلاف ، ليس من التقابل المصطلح في شيء ، لأن اختلاف الموجود المطلق ، بانقسامه إلى الواحد والكثير اختلاف تشكيكي ، يرجع فيه ما به الاختلاف إلى ما به الاتفاق ، نظير انقسامه إلى الوجود الخارجي والذهني ، وانقسامه إلى ما بالفعل وما بالقوة ، والاختلاف والمغايرة التي في كل من أقسام التقابل الأربع ، يمتنع أن يرجع إلى ما به الاتحاد ، فلا تقابل بين الواحد والكثير ، بشيء من أقسام التقابل الأربعة.

تتمة ، التقابل بين الإيجاب والسلب ، ليس تقابلا حقيقيا خارجيا ، بل عقلي بنوع من الاعتبار ، لأن التقابل نسبة خاصة بين المتقابلين ، والنسب وجودات رابطة قائمة بطرفين موجودين محققين ، واحد الطرفين في التناقض هو السلب ، الذي هو عدم وبطلان ، لكن العقل يعتبر السلب طرفا للإيجاب ، فيرى عدم

جواز اجتماعهما لذاتيهما.

وأما تقابل العدم والملكة ، فللعدم فيه حظ من التحقق ، لكونه عدم صفة من شأن الموضوع أن يتصف بها ، فينتزع عدمها منه ، وهذا المقدار من الوجود الانتزاعي ، كاف في تحقق النسبة.

المرحلة التاسعة

في السبق واللحوق والقدم والحدوث

وفيها ثلاثة فصول

الفصل الأول

في معنى السبق واللحوق وأقسامهما والمعية

إن من عوارض الموجود بما هو موجود السبق واللحوق ، وذلك أنه ربما كان لشيئين بما هما موجودان ، نسبة مشتركة إلى مبدإ وجودي ، لكن لأحدهما منها ما ليس للآخر ، كنسبة الاثنين والثلاثة إلى الواحد ، لكن الاثنين أقرب إليه فيسمى سابقا ومتقدما ، وتسمى الثلاثة لاحقة ومتأخرة ، وربما كانت النسبة المشتركة ، من غير تفاوت بين المنتسبين ، فتسمى حالهما بالنسبة إليه معية وهما معان.

وقد عدوا للسبق واللحوق أقساما عثروا عليها بالاستقراء.

منها السبق الزماني ، وهو السبق الذي لا يجامع فيه السابق اللاحق ، كتقدم أجزاء الزمان بعضها على بعض ، كالأمس على اليوم ، وتقدم الحوادث الواقعة في الزمان السابق ، على الواقعة في الزمان اللاحق ، ويقابله اللحوق الزماني.

ومنها السبق بالطبع ، وهو تقدم العلة الناقصة على المعلول ، كتقدم الاثنين على الثلاثة.

ومنها السبق بالعلية ، وهو تقدم العلة التامة على المعلول.

ومنها السبق بالماهية ، ويسمى أيضا التقدم بالتجوهر ، وهو تقدم علل القوام على معلولها ، كتقدم أجزاء الماهية النوعية على النوع ، وعد منه تقدم