درس بدایة الحکمة

جلسه ۴۳: اثبات عقل و مبحث کم

 
۱

خطبه

۲

عقل و دلایل وجود آن

سخن در قسم پنجم جوهر است که عقل نام دارد. چهار مورد قبل یا خودشان ثابت بودند و یا اثبات شدند. اما عقل:

عقل موجودی است که ذاتا و فعلا مجرد است. دو دلیل بر وجود آن اقامه شده است:

دلیل اول: در بحث علم و عالم و معلوم خواهد آمد که نفس از نظر ادراک مراتبی دارد. مرتبه‌ی اول آن عقل هیولانی است یعنی نفس، ادراک کلیات را بالقوة دارد یعنی می‌تواند درک داشته باشد ولی بالفعل، درک ندارد و آن زمانی است که انسان هنوز به حد ادراک نرسیده است هرچند نفس دارد او چه بسا احساس دارد ولی نمی‌تواند کلی را درک کند و فقط بالقوة توان درک کلیات را دارد نه بالفعل. این مرتبه را عقل هیولانی یا عقل بالقوة می‌گویند.

به هر حال عقل، مراتب دیگری هم دارد مثلا در مرحله‌ی بعدی نسبت به بدیهیات بالفعل می‌شود و بعد نسبت به نظریات بالفعل می‌شود و مرتبه‌ی چهارم این است که هر دانستنی است را می‌داند که به آن عقل بالمستفاد می‌گویند. به هر حال ما با همان مرحله‌ی اول کار داریم که عقل هیولانی است و وجه تسمیه‌ی آن به هیولا این است که مانند هیولا در مرحله‌ی قوة باقی می‌مانده است.

سخن در این است که نفس که در این مرحله است چه کسی آن را از آن مرتبه به مرتبه‌ی بالاتر می‌آورد و چگونه می‌شود که ادراک آن بالفعل می‌شود. این از سه حال خارج نیست:

  1. یا خودش این ادراک را به خودش می‌دهد.
  2. یا امر مادی دیگری از موجودات مادی است که به او ادارک می‌دهد.
  3. یا اینکه چیز دیگری که مادی نیست به او ادراک می‌دهد.

اما خودش نمی‌تواند این ادارک را به خودش بدهد زیرا خودش قابل ادراک است و می‌خواهد ادارک را قبول کند و چون خودش این ادراک را ندارد نمی‌تواند آن را به خودش بدهد زیرا معطی الشیء لا یکون فاقدا له. بر این اساس می‌گویند که هیچ چیز نمی‌تواند علت خودش باشد.

اما امور مادی نمی‌توانند این ادراک را به او بدهند زیرا آنها خودشان درکی ندارند در نتیجه نمی‌توانند آن را به دیگری بدهند.

در نتیجه ثابت می‌شود که فقط موجودی مجرد می‌تواند این ادارک و تعلیم را به انسان بدهد. این موجود مجرد، ذاتا و فعلا از ماده مجرد است که به آن عقل می‌گوییم.

دلیل دوم: در احتیاج ماده به صورت گفتیم که صورت نمی‌تواند علت فاعلی ماده باشد. بله ماده احتیاج به صورت دارد ولی صورت علت فاعلی آن نیست و به طریق اولی علت تامه‌ی آن هم نمی‌تواند باشد زیرا صورت در وجودش احتیاج به ماده دارد در نتیجه نمی‌تواند خودش فاعل ماده باشد زیرا فاعل باید موجود باشد و بعد معلول را ایجاد کند و این در حالی است که تا ماده نباشد، صورت نمی‌تواند موجود شود. در عالم ماده یا صورت داریم و یا ماده و یا اعراض. اعراض هم وضعشان وخیم‌تر از صورت است زیرا اعراض از معالیل صورت می‌باشند و وقتی صورت نتوانست علت برای ماده باشد اعراض به طریق اولی نمی‌توانند. مخصوصا که اعراض وجودشان ضعیف‌تر از جوهر است و علت باید از معلول اقوی باشد. پس علت مادی باید چیزی غیر از عالم ماده باشد و موجودی مجرد باشد. پس ثابت می‌شود که موجود مجردی در عالم است که ایجاد کننده‌ی اینها است.

بعد علامه در خاتمه می‌فرماید: تضاد در جواهر معنی ندارد. تضاد دو معنا دارد:

یک معنای عرفی دارد مانند اینکه آب و آتش ضد هم هستند و هر دو امری جوهری می‌باشند.

معنای دیگر تضاد، تضاد اصطلاحی است که عبارت است از: امران وجودیان داخلان تحت جنس قریب بینهما غایة الخلاف یتعاقبان علی موضوع واحد (قید اخیر یعنی هر دو با هم روی یک موضوع نمی‌آیند ولی باید بتوانند یکی پس از دیگری روی یک موضوع بیایند. مانند سفیدی و سیاهی که گاه سفیدی روی جسم می‌آید و سیاهی می‌رود و گاه بر عکس.)

از این قید استفاده می‌شود که تضاد اصطلاحی فقط در اعراض است زیرا روی موضوع آمدن از خواص عرض است. از این رو در جواهر این نوع تضاد وجود ندارد زیرا جواهر اصلا موضوع ندارند زیرا جوهر چیزی است که اگر موجود شود در غیر موضوع موجود می‌شود.

۳

عقل و دلایل وجود آن

وأما العقل، فلما سيأتي أن النفس في مرتبة العقل الهيولاني أمر بالقوة بالنسبة إلى الصور المعقولة لها، (اما اثبات عقل به سبب آنی است که بعدا در مبحث علم و عالم و معلوم می‌آید که عقل در مرتبه‌ی عقل هیولانی که همان ادراک عقلی است (یعنی عقل احساس دارد و تخیل و توهم و تعقل که تعقل را عقل می‌نامند) نفس در این مرحله همچنان بالقوة است و هنوز ادراک بالفعل در او شکل نگرفته است و نسبت به آن صوری که برایش حاصل می‌شود و نفس آنها را تعقل می‌کند هیچ فعلیتی ندارد) فالذي يفيض عليها الفعلية فيها (پس آن موجودی که بر نفس، فعلیت در صور معقوله را افاضه می‌کند) يمتنع أن يكون نفسها وهي بالقوة، (محال است که خود نفس باشد زیرا خودش بالقوة است و فعلیت را ندارد پس نمی‌تواند آن را به خودش بدهد. علاوه بر اینکه شیء واحد نمی‌تواند هم فاعل باشد و هم قابل) ولا أي أمر مادي مفروض، (همچنین هیچ امر مادی مفروضی نمی‌تواند معطی آن باشد زیرا امر مادی هرگز ادارک ندارد و نمی‌تواند این درک را به نفس بدهد. مضافا بر اینکه امور مادی حتی بالقوة هم نمی‌توانند درک داشته باشند از این رو چگونه می‌توانند به نفس که لا اقل این ادارک را بالقوة دارد، ادراک بالفعل را افاضه کنند.) فمفيضها جوهر مجرد منزه عن القوة والإمكان، وهو العقل. (پس افاضه کننده‌ی این فعلیت در صور معقوله، باید جهری مجرد باشد که از قوة و امکان استعدادی (مراد امکان ذاتی نیست زیرا آن را همه‌ی موجودات بجز خداوند دارند) منزه است و عقل نام دارد.)

وأيضا، (دلیل دیگر بر اثبات عقل این است که) تقدم أن مفيض الفعلية للأنواع المادية بجعل المادة والصورة واستحفاظ المادة بالصورة، عقل مجرد، (سابقا گفتیم که افاضه کننده‌ی فعلیت به انواع مادی و چیزی که به مادیات هستی می‌دهد به اینکه ماده و صورت را خلق می‌کند و آنی که ماده را به سبب صورت حفظ می‌کند موجودی مجرد است.) فالمطلوب ثابت. (پس مطلوب که وجود عقل است از این راه ثابت می‌شود) وعلى وجودهما براهين كثيرة اخر، ستأتي الإشارة إلى بعضها. (بر وجود نفس و عقل براهین زیاد دیگری نیز وجود دارد که به بعضی از آنها بعدا اشاه می‌کنیم.)

خاتمة: من خواص الجوهر أنه لا تضاد فيه، (از ویژگی‌های جوهر این است که در جوهر تضادی وجود ندارد. البته مراد تضاد اصطلاحی است نه تضاد عرفی.) لأن من شرط التضاد تحقق موضوع يعتوره الضدان، ولا موضوع للجوهر. (زیر از شرایط تضاد این است که موضوعی وجود داشته باشد که ضدان آن را دست به دست کنند یعنی یکی روی آن برود و بعد برود و دیگری بر آن وارد شود و این در حالی است که جوهر، موضوع یعنی محل مستغنی ندارد.)

۴

تعریف کم و اقسام آن

فصل نهم: تعریف کَم

بحث جوهر تمام شد و اکنون به سراغ مبحث اعراض می‌رویم. اولین بحثی که در اعراض پرداخته می‌شود (کَم) است.

مرحوم علامه ابتدا کم را تعریف می‌کند بعد اقسامش را ذکر می‌کند و بعد خواص آن را بیان می‌کند.

اما تعریف کم: در تعریف کم می‌گویند: عرض یقبل القسمة الوهمیة بالذات یعنی کم عرضی است که تقسیم را بالذات می‌پذیرد یعنی هرچه در عالم تقسیم می‌شود به سبب آن است که کم دارد ولی وقتی کم تقسیم می‌شود دیگر به خاطر چیزی نیست بلکه به سبب ذاتش است. بنا بر این کم، بالذات قابل قسمت است و هر چیز دیگری بالعرض و به سبب آن قابل قسمت است. مثلا کتاب، به سبب اینکه حجم دارد قابل تقسیم است و پارچه چون طول دارد و خط دارد قابل تقسیم است و یا روی میز چون سطح دارد قابل تقسیم است و هکذا مثلا چهار گردو چون عدد دارد قابل تقسیم است ولی حجم، خط و سطح و عدد به سبب ذات خودشان قابل تقسیم اند.

دیگر اینکه این تقسیم ذاتی، خارجی نیست بلکه وهمی است یعنی ما در ذهن، آن را به دو بخش تقسیم می‌کنیم و در خارج قابل تقسیم نیست. مثلا یک خط در خارج تقسیم نمی‌شود زیرا قبول تقسیم یعنی تقسیم را می‌پذیرد، که می‌گوییم: آیا باید باشد و تقسیم را بپذیرد یا می‌تواند نباشد و تقسیم را بپذیرد؟ جواب آن واضح است زیرا باید باشد تا تقسیم شود و حال آنکه وقتی تقسیم می‌شود دیگر خط با آن طول قبلی در خارج نیست بلکه دو خط دیگر که کوچکتر است به وجود آمده است در نتیجه خط قبلی محو شده است و چون دیگر نیست نمی‌توان گفت که تقسیم را قبول کرده است. بنا بر این تقسیم خارجی را ماده می‌پذیرد نه کم. این ماده است که اعراض، صور و تقسیم و هر چه قابل پذیرش است را می‌پذیرد نه کم زیرا کم اصلا باقی نمی‌ماند تا تقسیم را پذیرا باشد. از این رو ما در وهم، بخشی از خط خارجی را جدا از بخش دیگر تصور می‌کنیم و این همان تقسیم است.

بعد علامه اضافه می‌کند که کم در تقسیم اولی به دو قسم تقسیم می‌شود: متصل و منفصل

کم متصل آن است که اجزاء مفروضه، در میانشان مرز مشترکی قابل تصور است. مثلا در خط، هر جا که بخواهیم می‌توانیم مرز مشترک فرض کنیم. مراد از فرض مشترک چیزی است که در عین یکی بودنش می‌توان مبدأ برای هر دو جزء مفروض و منتهی برای هر دو جزء مفروض و مبدأ برای یکی و منتهی برای دیگری باشد. بر این اساس هر جای خط که نقطه‌ای را فرض کنیم این سه حالت در آن راه دارد. علت اینکه نقطه می‌تواند ابتدا و انتهای دو طرف باشد این است که نقطه در فلسفه چیزی است که خودش طول و عرض و عمق ندارد. بنا بر این می‌توان سر هر دو یا ته هر دو باشد یا سر یکی و ته دیگری باشد. هکذا در سطح (مانند روی میز) که خط مرز مشترک آن است و حجم (مانند پرتقال) که سطح، مرز مشترک آن است همچنین در زمان می‌توان یک آن را تصور کرد. آن در زمان حکم نقطه را دارد. آن در فلسفه خودش زمان کوتاه نیست بلکه طرف و سر زمان است و یا انتهاء زمان و خودش هیچ سهمی از زمان را ندارد.

کم منفصل آن است که مرز مشترک ندارد. تنها مصداق این کم، عدد است. مثلا عدد پنج اتصالی ندارد و منفصل است. بله در عدد پنج می‌توان عدد سه را در نظر گرفت که وسط باشد ولی این مرز، مشترک نیست زیرا می‌پرسیم این عددی که مرز مشترک قرار گرفته است از خود عدد گرفته شده است یا از خارج آمده است. اگر از خود عدد باشد که گرفته شده و مرز مشترک شده است پس وقتی سه از آن گرفته شود باید پنج تبدیل به چهار شود. اگر هم بگویید که آن را از خارج آوردیم، پس عدد باید شش شود و عدد خارج، نمی‌تواند مرز مشترک خود عدد باشد. به این دلیل به آن منفصل می‌گویند یعنی پراکنده است و مرز مشترک ندارد.

۵

تطبیق تعریف کم و اقسام آن

الفصل التاسع في الكم وانقساماته وخواصه (فصل نهم در تعریف کم و تقسیمات و خواص آن است.)

الكم عرض يقبل القسمة الوهمية بالذات. (کم عرضی است که بالذات قبول می‌کند تقسیم وهمی را. یعنی هر چه قابل تقسیم است به سبب کم آن است ولی خود کم که قابل تقسیم است به سبب ذاتش است و این تقسیم وهمی است نه خارجی زیرا تقسیم خارج موجب از بین رفتن کم می‌شود.) وقد قسموه قسمة أولية إلى المتصل والمنفصل. (کم را در تقسیم اولی به متصل و منفصل تقسیم کرده‌اند. البته کم اقسام ثانوی دیگری دارد. البت کم منفصل اقسامی دارد نه کم متصل. مثلا در کم منفصل، سه نوعی غیر از چهار است هرچند همه‌ی چهارها از یک نوع می‌باشند.) والمتصل ما يمكن أن يفرض فيه أجزاء بينها حد مشترك (کم متصل آنی است که می‌توان در آن اجزایی را فرض کرد که بین آن اجزاء مرز مشترکی است. البته این اجزاء فرضی است نه خارجی و واقعی زیرا گفتیم که این تقسیمات، وهمی است) والحد المشترك ما إن اعتبر بداية لأحد الجزئين أمكن أن يعتبر بداية للآخر، (مرز مشترک چیزی است که اگر آغاز برای یکی از دو جزء به حساب آید می‌تواند در همان موقع آغاز برای جزء دیگر باشد.) وإن اعتبر نهاية لأحدهما أمكن أن يعتبر نهاية للآخر، (و اگر به عنوان آخر برای یکی از دو جزء باشد می‌تواند آخر برای جزء دیگر نیز باشد. همچنین اگر اول یک جزء باشد می‌تواند آخر جزء دیگر باشد.) كالنقطة بين جزئي الخط، (مانند نقطه که مرز مشترک بین دو جزء از خط است) والخط بين جزئي السطح، (یا خط بین دو جزء از سطح) والسطح بين جزئي الجسم التعليمي، (و یا سطح بین جزء از جسم تعلیمی. مراد از جسم تعلیمی همان حجم است. گاه جسم، حقیقی است مانند جوهری که طول و عرض و عمق دارد و گاه تعلیمی است که مراد حجمی است که مربوط به همان جوهر می‌باشد. فرق این دو این است که جسم طبیعی آنی است که طول و عرض و عمق دارد ولی مشخص نشده است که چقدر است. یعنی جسم بودن جسم به این نیست که طول آن مثلا یک سانتی متر باشد آنچه مهم است این است که طول و عرض و عمق داشته باشد از این رو چه این مقدارها کم باشد یا زیاد در هر صورت جسم است. این که این مقدارها چقدر است مربوط به حجم است که همان جسم تعلیمی است یعنی در هندسه در مقام تعلیم به کار می‌برند زیرا در مقام تعلیم، مقدار این ابعاد باید مشخص باشد و دیگر به جسم طبیعی کاری ندارند مثلا یک تکه سنگ را نمی‌آورند تا توضیح دهند بلکه جسم با ابعاد خاصی را مورد بحث قرار می‌دهند. جسم تعلیمی انواعی دارد که بی‌نهایت است مثلا جسمی که یک سانتی متر باشد یک نوع از حجم است و کمی بیشتر یا کمتر نوع دیگر از حجم است. همه‌ی این انواع، جسم نامیده می‌شوند این اختلاف‌ها مربوط به کم است که جسم تعلیمی می‌باشد و اینها انواعی از جسم تعلیمی اند نه انواعی از جسم طبیعی) والآن بين جزئي الزمان (آن هم بین دو جزء از زمان مرز مشترک است. البته مراد آن فلسفی است یعنی چیزی که خودش دیگر زمان نیست البته آن فقط وهمی و مفروض است زیرا تا زمان منقطع نشود آن قابل تصور نیست و فرض این است که زمان همچنان در حال حرکت است و توقفی ندارد.). والمنفصل ما كان بخلافه، (کم منفصل آنی است که بر خلاف متصل است یعنی مرز مشترکی در آن قابل تصور نیست.) كالخمسة مثلا، (مانند عدد پنج و هکذا در مورد همه‌ی اعداد) فإنها إن قسمت إلى ثلاثة واثنين لم يوجد فيها حد مشترك، (عدد پنج اگر به سه و دو تقسیم شود در آن مرز مشترکی وجود ندارد) وإلا فإن كان واحدا منها عادت الخمسة أربعة، (و الا اگر مرز مشترکی در آن تصور شود، اگر این مرز یکی از خود عدد پنج باشد، عدد پنج به چهار تبدیل می‌شود زیرا یکی از آن جدا می‌شود و به عنوان مرز مشترک به حساب می‌آید.) وإن كان واحدا من خارج عادت ستة، (اگر هم این مرز مشترک از خارج گرفته شود موجب می‌شود که عدد پنج تبدیل به شش شود) هذا خلف. (هر دو مورد خلف است زیرا فرض این است که عدد پنج باقی باشد و مرز مشترکی داشته باشد.)

الثاني - أعني المنفصل - هو العدد (نوع دوم از کم که کم منفصل است فقط در عدد خلاصه می‌شود هرچند عدد خودش تقسیمات ثانوی دارد ولی کم منفصل در تقسیم اولی یک قسم بیشتر ندارد که همان عدد است.) الحاصل من تكرر الواحد، (عدد چیزی است که از تکرار واحد حاصل می‌شود مثلا عدد یک اگر تکرار شود و دو شود یک عدد حاصل می‌شود.) وإن كان الواحد نفسه ليس بعدد، (ولی یک خودش عدد نیست زیرا تعریف کم بر آن صادق نیست چرا که یک قابل تقسیم نمی‌باشد. گفته نشود که یک می‌تواند دو تا نیم باشد زیرا دو تا نیم همان دو است.) لعدم صدق حد الكم عليه، (و حد کم بر یک صدق نمی‌کند) وقد عدوا كل واحدة من مراتب العدد نوعا على حدة، لاختلاف الخواص. (فلاسفه هر یک از مراتب عدد را نوع مستقلی از عدد شمرده‌اند زیرا آثار هر عدد با دیگری فرق دارد مثلا دو با سه فرق می‌کند. اختلاف آثار دلالت بر اختلاف انواع می‌کند اثر دو مثلا این است که جذر چهار است ولی سه چنین نیست و اثر دیگری دارد و از اختلاف خواص به اختلاف انواع پی می‌بریم.)

والأول - أعني المتصل - ينقسم إلى: قار وغير قار. (کم متصل خود تقسیم می‌شود به قار که چیزی است که قرار دارد و ثابت است و غیر قار که سیال و روان و تدریجی است) والقار: (ما لأجزائه المفروضة اجتماع في الوجود) (قار چیزی است که اجزاء مفروضه‌اش همه با هم جمع باشد. البته وقتی سخن از اجزاء به میان می‌آید، این اجزاء وهمی است و الا کم قار یک واحد بیشتر نیست و یک وجود دارد.) كالخط مثلا. (مانند خط و هکذا سطح و حجم) وغير القار بخلافه، وهو الزمان، (کم غیر قار چیزی است که اجزاء مفروضه‌اش با هم جمع نیستند و این نوع کم یک مثال بیشتر ندارد که همان زمان است و اجزاء زمان با هم جمع نیست زیرا خاصیت آن تدرج و روان بودن است و اجزاء آن هرگز با هم جمع نیست.) فإن كل جزء منه مفروض لا يوجد إلا وقد انصرم السابق عليه ولما يوجد الجزء اللاحق. (هر جزئی از زمان که فرض شود یافت نمی‌شود مگر اینکه جزء قبلی آن گذشته است و هنوز جزء بعدی آن نیامده است.)

الجواهر المادية ، ليس بالكون والفساد وبطلان صورة وحدوث أخرى ، بل الصور المتبدلة موجودة بوجود واحد ، سيال يتحرك الجوهر المادي فيه ، وكل واحد منها حد من حدود هذه الحركة الجوهرية ، فهي موجودة متصلة واحدة بالخصوص ، وإن كانت وحدة مبهمة ، تناسب إبهام ذات المادة التي هي قوة محضة ، وقولنا إن صورة ما واحدة بالعموم ، شريكة العلة للمادة ، إنما هو باعتبار ما يطرأ عليها من الكثرة بالانقسام.

الفصل الثامن

النفس والعقل موجودان

أما النفس ، وهي الجوهر المجرد من المادة ذاتا ، المتعلق بها فعلا ، فلما نجد في النفوس الإنسانية من خاصة العلم وسيأتي ، في مرحلة العاقل والمعقول (١) ، أن الصور العلمية مجردة من المادة ، موجودة للعالم حاضرة عنده ، ولو لا تجرد العالم ، بتنزهه عن القوة ومحوضته في الفعلية ، لم يكن معنى لحضور شيء عنده ، فالنفس الإنسانية العاقلة مجردة من المادة ، وهي جوهر لكونها صورة لنوع جوهري ، وصورة الجوهر جوهر على ما تقدم (٢).

وأما العقل فلما سيأتي (٣) ، أن النفس في مرتبة العقل الهيولاني ، أمر بالقوة بالنسبة إلى الصور المعقولة لها ، فالذي يفيض عليها الفعلية فيها ، يمتنع أن يكون نفسها وهي بالقوة ، ولا أي أمر مادي مفروض ، فمفيضها جوهر مجرد ، منزه عن القوة والإمكان وهو العقل.

__________________

(١) في الفصل الأول والثاني من المرحلة الحادي عشرة.

(٢) في الفصل الثاني.

(٣) في فصل الخامس من المرحلة الحادية عشرة.

وأيضا تقدم أن مفيض الفعلية للأنواع المادية ، بجعل المادة والصورة واستحفاظ المادة بالصورة ، عقل مجرد فالمطلوب ثابت.

وعلى وجودهما براهين كثيرة آخر ستأتي الإشارة إلى بعضها.

خاتمة

، من خواص الجوهر أنه لا تضاد فيه ، لأن من شرط التضاد تحقق موضوع يعتوره الضدان ، ولا موضوع للجوهر.

الفصل التاسع

في الكم وانقساماته وخواصه

الكم عرض يقبل القسمة الوهمية (١) بالذات ، وقد قسموه قسمة أولية إلى المتصل والمنفصل.

والمتصل ما يمكن أن يفرض فيه أجزاء بينها حد مشترك ، والحد المشترك ما إن اعتبر بداية لأحد الجزءين ، أمكن أن يعتبر بداية للآخر ، وإن اعتبر نهاية لأحدهما أمكن أن يعتبر نهاية للآخر ، كالنقطة بين جزئي الخط والخط بين جزئي السطح ، والسطح بين جزئي الجسم التعليمي ، والان بين جزئي الزمان.

والمنفصل ما كان بخلافه كالخمسة مثلا ، فإنها إن قسمت إلى ثلاثة واثنين ، لم يوجد فيها حد مشترك ، وإلا فإن كان واحدا منها عادت الخمسة أربعة ، وإن كان واحدا من خارج عادت ستة هذا خلف.

__________________

(١) واما القسمة الخارجية ، فهي تعدم الكم وتفنيه ـ منه.

الثاني أعني المنفصل ، هو العدد الحاصل من تكرر الواحد ، وإن كان الواحد نفسه ليس بعدد ، لعدم صدق حد الكم عليه ، وقد عدوا كل واحدة من مراتب العدد نوعا على حدة ، لاختلاف الخواص.

والأول أعني المتصل ينقسم إلى قار وغير قار ، والقار ما لأجزائه المفروضة اجتماع في الوجود ، كالخط مثلا ، وغير القار بخلافه وهو الزمان ، فإن كل جزء منه مفروض ، لا يوجد إلا وقد انصرم السابق عليه ، ولما يوجد الجزء اللاحق.

والمتصل القار على ثلاثة أقسام ، جسم تعليمي وهو الكمية السارية في الجهات الثلاث ، من الجسم الطبيعي المنقسمة فيها ، وسطح وهو نهاية الجسم التعليمي المنقسمة في جهتين ، وخط وهو نهاية السطح المنقسمة في جهة واحدة.

وللقائلين بالخلاء ، بمعنى الفضاء الخالي من كل موجود شاغل يملؤه ، شك في الكم المتصل القار ، لكن الشأن في إثبات الخلاء بهذا المعنى.

تتمة

يختص الكم بخواص ، الأولى أنه لا تضاد بين شيء من أنواعه ، لعدم اشتراكها في الموضوع ، والاشتراك في الموضوع من شرط التضاد.

الثانية قبول القسمة الوهمية بالفعل كما تقدم.

الثالثة وجود ما يعده ، أي يفنيه بإسقاطه منه مرة بعد مرة ، فالكم المنفصل وهو العدد مبدؤه الواحد ، وهو عاد لجميع أنواعه ، مع أن بعض أنواعه عاد لبعض ، كالإثنين للأربعة والثلاثة للتسعة ، والكم المتصل منقسم ذو أجزاء فالجزء منه يعد الكل.

الرابعة المساواة واللا مساواة ، وهما خاصتان للكم وتعرضان غيره