درس فرائد الاصول - قطع و ظن

جلسه ۴۵: مخالفت با علم اجمالی ۷

 
۱

خطبه

۲

مخالفت التزامیه با علم اجمالی

آیا مخالفت التزامیه با علم اجمالی جایز است یا خیر؟

مرحوم شیخ می‌فرمایند، شبهه بر دو نوع است:

نوع اول: شبهه موضوعیه است، در این صورت مخالفت التزامیه با علم اجمالی جایز است مطلقا چه دو حکم برای یک موضوع باشد یا برای دو موضوع. به دلیل اینکه در شبهه موضوعیه، ما اصول عملیه‌ای داریم که آنها، فرد مردد را از موضوع واقعی را خارج می‌کند، پس فرد مردد، حکم واقعی را ندارد، سپس مخالفت التزامیه در شبهه موضوعیه، مخالفت با حکم نیست و این مخالفت جایز است. یعنی مخالفت التزامیه در شبهه موضوعیه، متصور نیست.

مثلا فردی اجمالا می‌داند که مباشرت با همسرش یا واجب است یا حرام است بخاطر قسم. در اینجا دو حکم در لوح محفوظ وجود دارد که موضوع آنها کلی است:

حکم اول: زنی که قسم خورده شده مباشرت با آن، مباشرت با او واجب است. حال این زن را با اصل عملی، از حکم خارج شده است.

حکم دوم: زنی که قسم خورده شده ترک مباشرت با آن، مباشرت با او حرام است. حال این زن را با اصل عملی، از حکم خارج شده است.

در اینجا قائل شدن به اباحه و مخالفت التزامیه، اشکال ندارد، چون اینجا حکمی وجود ندارد که مخالفت با آن شده باشد. چون اصل موضوعیه، حاکم است.

۳

تطبیق مخالفت التزامیه با علم اجمالی

أمّا في الشبهة الموضوعيّة؛ فلأنّ الأصل (اصل عملی و عدمی) في الشبهة الموضوعيّة إنّما يخرج مجراه (اصل) (این زن مشخص) عن موضوع التكليفين (دو تکلیف موجود در لوح محفوظ)، فيقال: الأصل (اصل عملیه) عدم تعلّق الحلف بوطء هذه (زن مشخص) وعدم تعلّق الحلف بترك وطئها (هذه)، فتخرج المرأة بذلك (اصل عملی) عن موضوع حكمي التحريم والوجوب (چون اصل در شبهات موضوعیه، حاکم است)، فيحكم بالإباحة (اباحه ظاهریه)؛ لأجل الخروج (بخاطر حکومت) عن موضوع الوجوب (وجوب مباشرت با زنی که قسم با مباشرت خورده شده است) والحرمة (حرمت مباشرت با زنی که قسم با ترک مباشرت خورده شده است)، لا لأجل طرحهما (وجوب و حرمت). وكذا الكلام في الحكم بطهارة البدن (با استصحاب طهارت بدن) وبقاء الحدث في الوضوء (با استصحاب عدم وضوء) بالمائع المردّد.

۴

ادامه مخالفت التزامیه با علم اجمالی

نوع دوم: شبهه حکمیه، مخالفت التزامیه با علم اجمالی جایز است مطلقا، چه دو حکم برای یک موضوع باشد یا برای دو موضوع باشد. به دو دلیل:

نکته: دلیلی که دلالت می‌کرد بر اینکه مخالفت التزامیه در شبهه موضوعیه جایز است، در شبهه حکمیه وجود ندارد. چون در شبهه حکمیه، فرد مردد خودش کلی و یک موضوع کلی تری وجود ندارد که با اصل عملی، فردد مردد را از موضوع کلی خارج کنیم. مثل دفن میت منافع خودش، موضوع مردد کلی است و موضوع کلی‌تر از آن وجود ندارد که با اصل عملی، میت منافق را از آن خارج کنیم.

دلیل اول: در شبهه حکمیه، حکمی که معلوم بالاجمال است، فقط یک اثر دارد و آن این است که اطاعت آن واجب و معصیت آن حرام است و با مخالفت التزامیه، معصیتی محقق نمی‌شود که مخالفت جایز نباشد. چون در عمل یا دفن می‌شود یا دفن نمی‌شود.

۵

تطبیق ادامه مخالفت التزامیه با علم اجمالی

وأمّا الشبهة الحكميّة؛ فلأنّ الاصول (اصول عملیه و عدمیه) الجارية فيها (شبهه حکمیه) وإن لم تخرج مجراها (اصول جاریه) عن موضوع الحكم الواقعي (چون موضوع کلی تری وجود ندارد در لوح محفوظ)، بل كانت (اصول جاری) منافية لنفس الحكم (حکم معلوم به علم اجمالی) ـ كأصالة الإباحة مع العلم بالوجوب أو الحرمة؛ فإنّ الاصول في هذه (شبهه حکمیه) منافية لنفس الحكم الواقعي (وجوب یا حرمت) المعلوم إجمالا، لا (عطف بر منافیة است) مخرجة عن موضوعه (حکم واقعی) ـ إلاّ (استدراک از تنافی اصول با حکم واقعی است) أنّ الحكم الواقعي المعلوم إجمالا لا يترتّب عليه (حکم واقعی) أثر إلاّ وجوب (عقلا) الإطاعة وحرمة (عقلا) المعصية، والمفروض أنّه لا يلزُم من إعمال الاصول (مخالفت التزامیه) مخالفة عمليّة له (حکم واقعی) ليتحقّق المعصية (پس مخالفت التزامیه با شبهه حکمیه جایز است).

زماني الوجوب والحرمة ، وكالالتزام بإباحة موضوع كليّ مردّد أمره بين الوجوب والتحريم مع عدم كون أحدهما المعيّن تعبّديا يعتبر فيه قصد الامتثال ؛ فإنّ المخالفة في المثالين ليست (١) من حيث العمل ؛ لأنّه لا يخلو من الفعل الموافق للوجوب والترك الموافق للحرمة ، فلا قطع بالمخالفة إلاّ من حيث الالتزام بإباحة الفعل.

الثاني : مخالفته من حيث العمل ، كترك الأمرين اللذين يعلم بوجوب أحدهما ، وارتكاب فعلين يعلم بحرمة أحدهما ، فإنّ المخالفة هنا من حيث العمل.

وبعد ذلك ، نقول (٢) :

جواز المخالفة الالتزاميّة للعلم الإجمالي

أمّا المخالفة الغير العمليّة ، فالظاهر جوازها في الشبهة الموضوعيّة والحكمية معا ، سواء كان الاشتباه والترديد بين حكمين لموضوع واحد كالمثالين المتقدّمين ، أو بين حكمين لموضوعين ، كطهارة البدن وبقاء الحدث لمن توضّأ غفلة بمائع مردّد بين الماء والبول.

أمّا في الشبهة الموضوعيّة ؛ فلأنّ الأصل في الشبهة الموضوعيّة إنّما يخرج مجراه عن موضوع التكليفين ، فيقال : الأصل عدم تعلّق الحلف بوطء هذه وعدم تعلّق الحلف بترك وطئها ، فتخرج المرأة بذلك عن موضوع حكمي التحريم والوجوب ، فيحكم (٣) بالإباحة ؛ لأجل الخروج عن موضوع الوجوب والحرمة ، لا لأجل طرحهما. وكذا الكلام في

__________________

(١) كذا في (ت) ، وفي غيرها : «ليس».

(٢) في غير (ت) و (ه) : «فنقول».

(٣) في (ت) ، (ص) ، (ل) و (ه) : «فنحكم».

الحكم بطهارة البدن وبقاء الحدث في الوضوء بالمائع المردّد.

وأمّا الشبهة الحكميّة ؛ فلأنّ الاصول الجارية فيها وإن لم تخرج مجراها عن موضوع الحكم الواقعي ، بل كانت منافية لنفس الحكم (١) ـ كأصالة الإباحة مع العلم بالوجوب أو الحرمة ؛ فإنّ الاصول في هذه منافية لنفس الحكم الواقعي المعلوم إجمالا ، لا مخرجة عن موضوعه ـ إلاّ أنّ الحكم الواقعي المعلوم إجمالا لا يترتّب عليه أثر إلاّ وجوب الإطاعة وحرمة المعصية (٢) ، والمفروض أنّه لا يلزم من إعمال الاصول مخالفة عمليّة له ليتحقّق المعصية.

ووجوب الالتزام بالحكم الواقعي مع قطع النظر عن العمل غير ثابت ؛ لأنّ الالتزام بالأحكام الفرعيّة إنّما يجب مقدّمة للعمل ، وليست كالاصول الاعتقادية يطلب فيها الالتزام والاعتقاد من حيث الذات.

ولو فرض ثبوت الدليل ـ عقلا أو نقلا ـ على وجوب الالتزام بحكم الله الواقعي ، لم ينفع ؛ لأنّ (٣) الاصول تحكم في مجاريها بانتفاء الحكم الواقعي ، فهي ـ كالاصول في الشبهة الموضوعيّة ـ مخرجة لمجاريها عن موضوع ذلك الحكم ، أعني وجوب الأخذ (٤) بحكم الله.

__________________

(١) في (ظ) و (م) زيادة : «الواقعي».

(٢) في (ظ) و (ه) ونسخة بدل (ص) : «وجوب الموافقة وحرمة المخالفة».

(٣) وردت في (ل) و (م) بدل عبارة «... الواقعي لم ينفع لأنّ» عبارة : «... الواقعي إلاّ أنّ» ، نعم وردت العبارة في نسخة بدل (م) كما في المتن.

(٤) في نسخة بدل (ص) بدل «الأخذ» : «الالتزام».