درس کفایة الاصول - اصول عملیه و تعارض

جلسه ۳۶: اصل اشتغال ۱۰

 
۱

خطبه

۲

خلاصه مباحث گذشته

درباره اقل و اکثر ارتباطی سه نظریه است، مثلا شک دارم نماز ده جزء است و سوره جزئش نیست یا یازده جزء است و سوره جزئش است.

حال سه نظریه وجود دارد:

نظریه اول: محقق سبزورای: در اقل و اکثر ارتباطی عقلا و شرعا احتیاط واجب است و باید اکثر را انجام داد.

نظریه دوم: صاحب کفایه: احتیاط عقلی و برائت شرعی جاری می‌شود.

نظریه سوم: شیخ انصاری: برائت جاری می‌شود مطلقا.

بعد شیخ انصاری دلیل آوردند که شرط احتیاط کردن، عدم انحلال است و عدم انحلال در علم اجمالی منتفی است، پس شرط احتیاط منتفی است. چون نسبت به ده جزء شکی نداریم وعلم تفصیلی است و در اکثر شک بدوی.

اشکال اول: انحلال لازمه‌اش خلف است و اللازم باطل و فالملزوم مثله.

اشکال دوم: انحلال لازمه‌اش عدم انحلال است و هرچه از وجودش عدمش لازم می‌آید محال است به خاطر تناقض، پس انحلال محال است.

۳

اشکال دوم بر شیخ انصاری

توضیح: انحلال (انحلال علم اجمالی که دو شعبه دارد: علم تفصیلی به اقل و شک بدوی به اکثر. در اینجا علم تفصیلی به وجوب اقل است و این وجوب معلوم نیست نفسی باشد و غیری است و وجوب مردد است و معنایش این است که علم تفصیلی به اقل است و نسبت به اکثر شک بدوی داریم) - لازمه انحلال: وجوب معلوم بالاجمال مطلقا (چه به اقل تعلق بگیرد و چه به اکثر تعلق بگیرد) منجز نباشد، چون اگر وجوب رفته باشد روی اکثر و منجز شود، دیگر شک بدوی نیست و طرف علم اجمالی است - لازمه عدم تنجز مطلقا: اقل مطلقا (چه نفسی و چه غیری) واجب نباشد، چون اگر اقل مطلقا واجب باشد، لازمه‌اش این است که وجوب در واقع مطلقا منجز شود و الا اگر وجوبی که علم اجمالی دارید اگر روی اقل رفته منجز شود و اگر روی اکثر رفته منجز نشود، دیگر فقط در صورت نفسی بودن منجز می‌شود نه غیری بودن - لازمه عدم وجوب اقل مطلقا (چه نفسی و چه غیری) دیگر علم اجمالی منحل نمی‌شود.

۴

تبصره

صغری: شرط انحلال این است که اقل دارای مصلحت ملزمه و وجوب نفسی باشد مطلقا (اکثر واجب باشد یا نباشد و چه منجز باشد و چه نباشد).

توضیح: اگر اقل مصلحت ملزمه دارد و وجوب نفسی باشد، چرا مردد در وجوب هستید؟ جواب این است که اکثر بخاطر یکی از دو چیز واجب است: ۱. در اکثر دو مصلحت ملزمه وجود دارد که یکی برای اقل است و دیگری برای زائد بر اقل است. ۲. در اکثر یک مصحلت ملزمه اقوی دارد که از اقل بیشتر است و اصل این مصلحت برای اقل و قوت مصلحت مال زائد بر اقل است. در اینجا علم اجمالی منحل می‌شود، چون یقین تفصیلی به اقل داریم اما شک داریم که زائد بر اقل وجوب نفسی دارد یا ندارد که شک بدوی می‌شود و این انحلال است. اما اینجا مال استقلالی است که اکثر دو مصلحت ملزمه دارد یا یک مصلحت ملزمه اقوی دارد اما در اقل و اکثر ارتباطی باشد، اقل در ضمن اکثر، وجوب غیری دارد و مصلحت ملزمه نفسی ندارد.

مثلا من شک دارم که ۹ تومان بدهکار هستم یا ۱۰ تومان، این ۹ تومان مصلحت ملزمه است و واجب نفسی می‌باشد، چون اگر ده تومان بدهکار باشد، یا دو مصلحت ملزمه دارد که یکی برای اقل است یا یک مصلحت ملزمه اقوی از اقل دارد که اصل مصلحت برای اقل است و قوت برای زائد است، در اینجا علم تفصیلی دارم که ۹ تومان واجب است و در زائد شک بدوی است که جای برائت.

کبری: این شرط در اقل و اکثر ارتباطی منتفی و در اقل و اکثر استقلالی موجود است.

نتیجه: شرط انحلال در اقل و اکثر ارتباطی منتفی و در اقل و اکثر استقلالی موجود است.

۵

تطبیق اشکال دوم بر شیخ انصاری

(این اشکال در ناحیه شک بدوی در اکثر است:) مع أنّه يلزم من وجوده (انحلال) عدمه (انحلال)، لاستلزامه (انحلال) عدم تنجّز التكليف (معلوم بالاجمال) على كلّ حال المستلزم لعدم لزوم الأقلّ مطلقا (و لو غیریا) المستلزم (صفت عدم) لعدم الانحلال، وما يلزم من وجوده عدمه محال.

۶

تطبیق تبصره

نعم (استدراک از عدم الانحلال است)، إنّما ينحلّ إذا كان الأقلّ ذا مصلحة ملزمة، فإنّ وجوبه (اقل) حينئذ (دارای مصلحت ملزمه است) يكون معلوما له، وإنّما كان الترديد (بین وجوب نفسی و غیری) لاحتمال أن يكون الأكثر (اقل بعلاوه اکثر) ذا مصلحتين (دو مصلحت ملزمه که هر کدام وجوب نفسی می‌آورد) أو مصلحة أقوى من مصلحة الأقلّ (که اصل مصلحت برای اقل و زائد برای اکثر است)، فالعقل في مثله (اقل دو مصلحت ملزمه دارد یا اکثر مصلحت اقوی دارد) وإن استقلّ بالبراءة بلا كلام إلّا أنّه خارج عمّا (انحلالی که) هو محلّ النقض والإبرام في المقام (که بحث اقل و اکثر ارتباطی است)، هذا.

۷

مقدمه دلیل دوم بر وجوب احتیاط عقلی

درباره احکام شرعیه سه نظریه است:

۱. اشاعره: احکام تابع مصالح و مفاسد نیست.

۲. مشهور عدلیه: احکام تابع مصالح و مفاسدی است که در متعلقات احکام است.

۳. جماعتی از عدلیه: احکام تابع مصالحی است که بخاطر مصلحت در خود حکم است.

مع أنّه يلزم من وجوده عدمه (١) ، لاستلزامه عدم تنجّز التكليف على كلّ حال المستلزم لعدم لزوم الأقلّ مطلقا المستلزم لعدم الانحلال ، وما يلزم من وجوده عدمه محال(٢).

نعم ، إنّما ينحلّ إذا كان الأقلّ ذا مصلحة ملزمة ، فإنّ وجوبه حينئذ يكون معلوما له ، وإنّما كان الترديد لاحتمال أن يكون الأكثر ذا مصلحتين أو مصلحة

__________________

(١) أي : يلزم من وجود الانحلال عدم الانحلال.

(٢) بيان ذلك : أنّ لازم الانحلال عدم تنجّز التكليف على أيّ تقدير ، ضرورة أنّ الانحلال مستلزم لعدم تنجّزه على تقدير تعلّقه بالأكثر ، وعدم تنجّز التكليف على أيّ تقدير مستلزم لعدم لزوم الأقلّ على أيّ تقدير ، وهو مستلزم لعدم الانحلال ، فيلزم من فرض وجود الانحلال عدمه ، وهو محال.

ولا يخفى : أنّ ما أفاده المصنّف قدس‌سره في الإشكال على الانحلال ـ من لزوم الخلف ولزوم عدمه من وجوده ـ وقع مورد النقض والإبرام عند المحقّقين من الأعلام بوجوه :

منها : ما أفاده المحقّق النائينيّ وتبعه السيّد الإمام الخمينيّ. وحاصله : أنّ منشأ الإشكالين انّما هو توهّم كون وجوب الأقلّ مقدّميّا على تقدير أن يكون متعلّق التكليف هو الأكثر ، ضرورة أنّه لا مناص عن الإشكالين حينئذ ، لأنّ وجوب المقدّمة وتنجّزه تابع لوجوب ذيها ، فلا يعقل تنجّزه بالنسبة إلى الأقلّ مع عدم تنجّزه بالنسبة إلى الأكثر ـ أي ذى المقدّمة ـ. ولكن وجوب الأقلّ لا يكون إلّا نفسيّا على كلّ تقدير ، سواء كان متعلّق التكليف هو الأقلّ أو كان هو الأكثر ، فإنّ الأجزاء انّما تجب بعين وجوب الكلّ ، فلا يتوقّف وجوب الأقلّ على تنجّز الأكثر ، فإنّ الأمر بالمركّب منجّز ، وينجّز الأمر بالأقلّ بعين تنجّز الأمر بالمركّب. فوائد الاصول ٤ : ١٥٦ ـ ١٥٧ ، أنوار الهداية ٢ : ٢٩٧ ـ ٢٩٨.

ومنها : ما أفاده المحقّق العراقيّ. وحاصله : أنّ ما أفاد المصنّف قدس‌سره مبنيّ على أخذ جهة الارتباط والانضمام بالزائد قيدا للأقلّ في مرحلة كونه معروضا للوجوب الضمنيّ ، فإنّه حينئذ يستحيل تصوّر مجيء الأقلّ في العهدة مستقلّا وانفكاكه عن تنجّز الأكثر. ولكن هذا المبنى فاسد ، لأنّ جهة الارتباط والانضمام غير مأخوذة في موضوع الوجوب ، فإنّ موضوع الوجوب انّما هو نفس الأفراد بلا ارتباط لبعضها بالآخر حين طروء الوجوب ، بل انّما جاءت جهة الارتباط من قبل وحدة الوجوب المتعلّق بالأجزاء بأسرها ، وحينئذ لا قصور في مجيء الأقلّ في العهدة وتنجّز الوجوب بالنسبة إليه مستقلّا بسبب العلم بوجوبه ولو ضمنيّا. نهاية الأفكار ٣ : ٣٨٦ ـ ٣٨٧ ، هامش فوائد الاصول ٤ : ١٥٨.

أقوى من مصلحة الأقلّ ، فالعقل في مثله وإن استقلّ بالبراءة بلا كلام إلّا أنّه خارج عمّا هو محلّ النقض والإبرام في المقام (١) ، هذا.

[الدليل الثاني على وجوب الاحتياط عقلا]

مع أنّ الغرض الداعي إلى الأمر لا يكاد يحرز إلّا بالأكثر ، بناء على ما ذهب إليه المشهور من العدليّة من تبعيّة الأوامر والنواهي للمصالح والمفاسد في المأمور بها والمنهيّ عنها ، وكون الواجبات الشرعيّة ألطافا في الواجبات العقليّة (٢) ، وقد مرّ اعتبار موافقة الغرض وحصوله عقلا في إطاعة الأمر وسقوطه (٣) ، فلا بدّ من إحرازه في إحرازها ، كما لا يخفى(٤).

[الإيراد على ما ذكره الشيخ الأنصاريّ في الجواب عن الدليل الثاني]

ولا وجه للتفصّي عنه (٥) تارة بعدم ابتناء مسألة البراءة والاحتياط على ما ذهب إليه مشهور العدليّة ، وجريانها (٦) على ما ذهب إليه الأشاعرة المنكرين لذلك ، أو بعض العدليّة المكتفين (٧) بكون المصلحة في نفس الأمر دون

__________________

(١) والوجه في خروجه معلوم ، فإنّ محلّ الكلام هو الأقلّ والأكثر الارتباطيّان ، وما ذكر من الأقلّ والأكثر الاستقلاليّين.

(٢) راجع كشف المراد : ٣٠٣ و ٣٤٨ ، شرح الباب الحادي عشر : ٢٦٠ ، مفتاح الباب : ١٥٢.

(٣) راجع الجزء الأوّل : ١٣٩ و ١٤٣.

(٤) هذا الدليل تعرّض له الشيخ الأعظم الأنصاريّ ثمّ أجاب عنه بوجهين سيأتي بيانهما. راجع فرائد الاصول ٢ : ٣١٩.

(٥) أي : عن الاستدلال بالغرض. وهذا تعريض بالشيخ الأعظم الأنصاريّ ، فإنّه تخلّص عن الاستدلال المذكور بالوجهين الآتيين. راجع فرائد الاصول ٢ : ٣١٩ ـ ٣٢٠.

(٦) أي : وبجريانها. فقوله : «جريانها» معطوف على «عدم ابتناء». والضمير راجع إلى المسألة.

(٧) هكذا في النسخ : والصحيح أن يقول : «على ما ذهب إليه الأشاعرة المنكرون لذلك أو بعض العدليّة المكتفون ...» أو يقول : «على مذهب الأشاعرة المنكرين لذلك أو مذهب بعض العدليّة المكتفين ...».