درس بدایة الحکمة

جلسه ۴۵: کیف محسوس و مقولات نسبیه (أین، متی، وضع، جده و اضافه)

 
۱

خطبه

۲

قسم چهارم کیف

بحث در جوهر و عرض و اقسام مقولات است. بعد از آنی که مبحث جواهر تمام شد به سراغ اعراض رفتیم و مبحث کیف رسیده‌ایم که عرضی است که قسمت و نسبت را قبول نمی‌کند. بعد علامه اضافه کرده است که کیف بر چهار قسم است:

  1. کیفیات نفسانیه
  2. کیفیات مختصه به کم
  3. کیفیات استعدادیه
  4. کیفیات محسوسه

مراد از کیفیات محسوسه عرض و حالاتی است که روی اشیاء می‌رود و با حواس پنجگانه، درک می‌شود. (البته ابن سینا در موارد مختلفی این حواس را هشت تا می‌شمارد زیرا می‌گوید که حس لامسه خود، متشکل از حس‌های متعدد است مثلا حس گرمی و سردی غیر از حس زبری و نرمی و غیر از حس فشار است.) بنا بر این رنگ که با چشم احساس می‌شود و یا صدا که با گوش شنیده می‌شود کیفیتی از جسم است که قبول قسمت و نسبت نمی‌کند و کیف محسوس آن نامیده است. همین گونه است شیرینی و تلخی و یا زبری و نرمی.

بعد علامه می‌فرماید: این کیفیات در تقسیم به انفعالات و انفعالیات تقسیم می‌شود.

اگر این کیفیات در جایی که هستند، زود از بین بروند به آنها انفعالات می‌گویند. مانند زردی که در صورت کسی که ترسیده است ظاهر می‌شود و یا سرخی در رسار کسی که خجالت کشیده است.

ولی اگر به گونه‌ای باشد که ثابت باشد (مانند زردی در طلا) به آنها انفعالیات می‌گویند. یاء در انفعالیّ به معنای نسبت نیست بلکه فقط برای این است که بگویند این عرض ادامه دار است.

در مورد کیف محسوس تا این اواخر اعتقاد بر این بود که یک نوع کیفیتی در اشیاء است به نام رنگ و یا صدا و یا زبری و مانند آن ولی علماء علوم طبیعی سخن‌هایی گفته‌اند که موجب می‌شود در این مطلب شک ایجاد شود و آن اینکه می‌گویند: رنگی برای اشیاء به آن گونه که ما می‌پنداریم وجود ندارد مثلا اگر سفیدی را می‌بینیم به این معنا نیست که چیزی به نام سفیدی وجود داشته باشد بلکه این از باب خطای باصره است. مانند اینکه وقتی آتش گردانه را می‌گردانند به نظر می‌آید که یک دایره‌ای از آتش باشد و حال آنکه یک قطعه آتش بیشتر نیست. سفیدی و یا سیاهی و سایر رنگ‌ها هم به این گونه‌اند و آن اینکه از منبع نور مانند چراغ و یا خورشید اشعه‌ای از امواج منتشر می‌شود و به اجسام می‌خورد. این شعاع‌های نور هفت قسمت اصلی دارد وقتی این اشعه به کاغذ می‌خورد، کاغذ خصوصیتی دارد که بعضی از این اقسام نور را جذب می‌کند ولی بعضی را منعکس می‌کند. آن امواجی که به سمت ما منعکس می‌شود اثرش این است که ما رنگ خاصی را می‌بینیم و الا چیزی به نام سفیدی، واقعا روی کاغذ وجود ندارد. بله کاغذ کیفیتی دارد که موجب می‌شود امواج خاصی از آن به چشم ما برگردد که احساس سفیدی را نشان دهد ولی این کیفیت موجود در کاغذ دیگر سفیدی نیست. بنا بر این کاغذ واقعا سفید نیست بلکه سفید دیدن منتسب به امر دیگری است و ما به اشتباه آن را به واقع نسبت می‌دهیم.

اگر این عقیده صحیح باشد، به عنوان اصل موضوعی وارد فلسفه می‌شود و موجب می‌شود که برای فیلسوف شک ایجاد شود.

۳

تطبیق قسم چهارم کیف

ورابعها: الكيفيات المحسوسة بالحواس الخمس الظاهرة، (چهارمین نوع از کیفیات، کیفیاتی است که با حواس پنجگانه‌ی ظاهری احساس می‌شود) وهي إن كانت سريعة الزوال كحمرة الخجل وصفرة الوجل، سميت: (انفعالات)، (این کیفیاتی محسوسه، اگر زود از بین بروند مانند سرخی کسی که خجالت کشیده است و یا زردی کسی که ترسیده است به آن انفعالات می‌گویند.) وإن كانت راسخة، كصفرة الذهب وحلاوة العسل، سميت: (انفعاليات). (و اگر ثابت و پابرجا باشد مانند زردی طلا و شیرینی عسل، به آن انفعالیات می‌گویند.) ولعلماء الطبيعة اليوم تشكيك (و علماء طبیعت یعنی کسانی که در عالم ماده کار کرده‌اند مانند فیزیک دانان ما را به شک می‌اندازند) في كون الكيفيات المحسوسة موجودة في الخارج على ما هي عليه في الحس، (در اینکه کیفیات محسوسه همان گونه که ما آنها را حس می‌کنیم در خارج نیز وجود داشته باشند.) مشروح في كتبهم. (این نکته به شکل مشروح در کتاب‌های آنها ذکر شده است.)

۴

مقولات نسبیه: متی

فصل یازدهم: مقولات نسبیه

مرحوم علامه بعد از بحث از کم و کیف سایر مقولات را که مقولات نسبی اند را در یک فصل بیان می‌کند.

أین عبارت است از هیئتی که حاصل می‌شود از ارتباط و نسبت شیء با مکان. مثلا اینکه این آب در کوزه است کیفیت و عرضی برای آن است که با زمانی که آن آب در پارچ است متفاوت می‌باشد.

متی عبارت است از هیئتی که حاصل می‌شود از ارتباط شیء با زمان مانند اینکه زید مربوط به این قرن است و یا مثلا عمرو مربوط به قرن پنجم است. اینکه این عمل مربوط به این زمان است و فلان عمل مربوط به دیروز و یا اینکه فلان بچه فلان موقع دنیا آمده است و فلان موقع از دنیا رفته است. این ظرف زمانی که مشخص طول عمر اوست متی نام دارد و عرضی است که مشخص کننده‌ی وجود آن بچه است. این را عرض می‌گویند زیرا اینکه این فرد در چه زمانی است از مشخصات وجودیه‌ی او به حساب نمی‌آید.

بودن یک شیء در زمان بر دو گونه است:

گاه در خود زمان است و گاه در طرف و سر زمان. مانند خط که خودش کم است و سر دارد زمان هم کم است و سر دارد و سر آن جایی که زمان تمام می‌شود مانند خط که سر آن جایی است که به انتهاء می‌رسد.

به هر حال چیزهایی که در زمان هستند و با زمان رابطه دارند یا در خود زمان اند مانند یک ساعت صحبت کردن و یا سقوط سنگ از بالا به پائین و یا وجود زید در صد سال از زمان. اینها همه امور تدریجی اند که در خود زمان حضور دارند.

ولی چیزهایی اند که رابطه‌ی آنها با زمان به این است که که با طرف و سر زمان ارتباط دارند یعنی در آن واحد واقع می‌شوند. آن در فلسفه مانند نقطه می‌ماند. همان گونه که نقطه در خط جایی است که خط تمام می‌شود و نقطه خودش هیچ طولی ندارد، آن در زمان جایی است که زمان تمام می‌شود و خود آن هیچ مقداری از زمان را دارا نیست.

وصول‌ها همه از این قبیل اند مثلا برای اینکه دست من به کتاب برسد، حرکت دست در زمان است ولی رسیدن دست به صفحه‌ی کتاب و وصول آن به کتاب زمانی است که دیگر زمان تمام می‌شود و دیگر تدریجی در آن وجود ندارد. این وصول هنگامی رخ می‌دهد که دیگر زمان نیست و این همان آن در فلسفه است. زمان رسیدن دست به کتاب چیزی است که دفعی است و دیگر تدریجی در آن وجود ندارد و با زمان منطبق نمی‌شود بلکه صرفا آخر زمان است و خودش سهمی از زمان ندارد. اگر قرار بود وصول در زمان باشد لازمه‌اش این است که هرگز وصولی انجام نشود زیرا همواره این سؤال است که در همان زمان هر قدر که کم باشد در کدام جزئش وصول حاصل شد و هکذا. امر دفعی هرگز نمی‌تواند در زمان باشد زیرا زمان همواره امری است تدریجی.

آنچه در وصل گفتیم در انفصال هم است یعنی چیزی که می‌خواهد از چیزی منفصل شود این در زمان صورت نمی‌گیرد بله بعد از انفصال حرکتی است که آن در زمان محقق می‌شود ولی اصل تحقق انفصال در زمان نیست.

قسم اول که رابطه با زمان دارد خود بر دو قسم است:

گاه به نحو انطباق، با زمان رابطه دارد یعنی چیزی است که خودش دارای اجزاء است و هر جزئش بر یک جزء از زمان منطبق است مانند حرکت به معنای پیمودن و طی مسیر. کسی که از منزل به سمت کار می‌رود، این عمل چیزی است که دارای اجزاء است به این معنا که از گامی آغازین و گامی پایانی انجام می‌شود و در این وسط هم گام‌هایی وجود دارد و همه در یک ربع از ساعت که زمان است انجام می‌شود. انجام شدن این عمل به این گونه است که هر جزء از آن عمل بر جزئی از زمان منطبق است مثلا گام اولش مربوط به ثانیه‌ی اول است و هکذا.

گاه به نحو انطباق نیست مانند حرکت که به معنای پیمودن نیست. مانند اینکه فرد بین راه است و در حالت سکون می‌باشد. در راه بودن واقعیتی است که از حرکت اول آغاز می‌شود و تا به مقصد نرسد صدق می‌کند که همچنان بین راه است. در این حالت، بین راه بودن یک حالت بسیطی است که دیگر اجزاء در آن لحاظ نشده است. بین راه بودن که به آن حرکت توسطیه می‌گویند چیزی نیست که دارای اجزاء باشد بلکه امری است بسیط که فرد در هر جزئی از مسیر باشد، در واقع فردی از آن افراد بین راه بودن محقق می‌شود. به عبارت دیگر بین راه بودن یک مفهوم کلی است و همه‌ی بودن‌ها از مبدأ تا منتهی افراد آن به حساب می‌آیند. بین راه بودن در زمان محقق می‌شود ولی بین راه بودن بر زمان منطبق نیست زیرا دارای اجزاء نیست تا هر جزئی از آن بر یک جزء از زمان منطبق باشد زیرا معنایش بسیط و بدون امتداد است.

فرق این دو این است که کلی به تمامه در همه‌ی افرادش موجود است ولی کل به تمامه در اجزاء خود موجود نیست بلکه همه‌ی اجزاء باید باشد تا کل محقق شود. بنا بر این در قسم اول، پیمودن در جزء اول محقق نبود بر خلاف قسم دوم.

۵

مقولات نسبیه: متی

الفصل الحادي عشر في المقولات النسبية و هی: (فصل یازدهم در مقولات نسبیه است که عبارتند از:) الأين، ومتى، والوضع، والجدة، والإضافة، والفعل، والانفعال.

أما الأين: فهو هيئة حاصلة من نسبة الشئ إلى المكان. (اما أین عبارت از است حالت و کیفیت و صفت و وضعی است که برای شیء از نسبت شیء به مکان حاصل می‌شود مانند اینکه این فرد روی این صندلی نشسته است و آن فرد روی صندلی دیگر)

وأما متى: فهو هيئة حاصلة من نسبة الشئ إلى الزمان، (اما متی هیئت و وصفی است که حاصل می‌شود از کیفیت نسبت شیء به زمان. مانند اینکه فلان فرد در فلان قرن زندگی می‌کرد) وكونه فيه (و بودن شیء در زمان) أعم من كونه في نفس الزمان، كالحركات، (اعم است از بودن شیء در خود زمان مانند حرکات که در خود زمان است مانند حرکت سنگ از بالا به پائین که امری است تدریجی که در زمان که امری است تدریجی منطبق می‌شود) او فی طرفه وهو الآن، (یا در طرف زمان است مانند آن فلسفی. طرف به معنای سر و انتهای زمان است و جایی که زمان تمام می‌شود.) كالموجودات الآنية الوجود، (این مانند موجودات آنی الوجود اند که دفعتا ایجاد می‌شود و تدریجی و ادامه دار نیستند) من الاتصال والانفصال (مانند اتصال و انفصال. مثلا متصل شدن بخشی از آب رودخانه به دریا. همین گونه است در انفصال) والمماسة ونحوها، (این دو واژه مخصوص جامدات است ولی اتصال و انفصال در مایعات به کار می‌برد. اتصال به معنای یکی شدن است که در مایعات است که موجب مشود وحدت ایجاد شود بر خلاف جامدات.) وأعم أيضا (و بودن شیء در زمان اعم است از اینکه) من كونه على وجه الانطباق، (بودنش در زمان به نحو انطباق باشد یعنی چیزی باشد که خودش تدریجی باشد که هر جزئی از آن با جزئی از زمان منطبق باشد) كالحركة القطعية، (مانند حرکت قطعیه که در مقابل حرکت توسطیه است. از ظاهر بعضی از عبارات استفاده می‌شود که حرکت بر دو قسم است قطعیه و توسطیه ولی وقتی ایشان بعدا مبحث حرکت را مطرح می‌کنند از عبارت ایشان استفاده می‌شود که حرکت بر دو قسم نیست. دو قسم بودن به معنای این است که هر یک با دیگری مباین باشد. حرکت امری است که دو معنا دارد نه دو قسم. به هر حال حرکت قطعیه یعنی حرکتی که به معنای قطع و پیمودن است. هر جا که حرکتی باشد هر دو معنا محقق است. یعنی هم می‌توان گفت شیء متحرک است یعنی مسیری را می‌پیماید و هم می‌توان گفت که شیء متحرک است یعنی بین راه است که آن را توضیح داده‌ایم.) أو لا على وجهه، (و گاه حرکت لا علی وجه الانطباق است یعنی در زمان است ولی بر زمان انطباق ندارد) كالحركة التوسطية. (مانند حرکت توسطیه کما اینکه می‌گوییم فلانی بین راه است. بین راه در این صورت امری است بسیط وقتی حرکت کرده است و هنوز به مقصد نرسیده است به هر نقطه‌ای که برسد می‌گویند بین راه است. در این صورت، در هر نقطه از مسیر که باشد، فردی از افراد حرکت محقق شده است نه جزئی از اجزاء حرکت.)

۶

وضع

اما وضع: وضعتی هیئتی است که حاصل می‌شود از نسبت اجزاء شیء به هم و مجموع آن به خارج. اینکه اجزاء یک شیء اجزاء خاصی نسبت به هم دارند و کل این مجموع در خارج، یک نوع عرض برای انسان است که نام آن را وضع می‌نامند. بنا بر این ایستادن، یک وضع و نشستن، وضع دیگری است زیرا نسبت‌ها متفاوت می‌شود.

۷

تطبیق وضع

وأما الوضع: فهو هيئة حاصلة من نسبة أجزاء الشئ بعضها إلى بعض، والمجموع إلى الخارج، (اما وضع عبارت است از هیئتی که حاصل می‌شود از نسبت اجزاء شیء، بعضی به بعض و نسبت مجموع این اجزاء با خارج.) كالقيام (مانند ایستاده بودن) الذي هو هيئة حاصلة للإنسان من نسبة خاصة بين أعضائه نفسها، (که هیئت و کیفیتی است که حاصل می‌شود برای انسان از نسبت خاصی که بین اعضاء است) وبينها وبين الخارج، (و بین خود اعضاء و خارج) من كون رأسه إلى فوق وقدميه إلى تحت. (از اینکه سرش بالا است و پاهایش در قسمت پائین قرار دارد.)

۸

جده

جده: نام دیگر جده مِلک یا له می‌باشد و اسامی دیگری هم دارد. جده عبارت است از حالتی که حاصل می‌شود از احاطه‌ی یک شیء به شیء دیگر. این احاطه به نحوی است که اگر محاط حرکت کند، محیط هم حرکت کند. مثلا انگشتر به انگشت چنین احاطه‌ای دارد و به گونه است که وقتی انگشت حرکت می‌کند، انگشتر نیز حرکت می‌کند هکذا لباس در مورد بدن.

این احاطه گاه تام است و گاه ناقص. یعنی گاه همه‌ی وجود یک شیء را احاطه می‌کنند مانند چادر برای زنان و یا ناقص است مانند انگشتر. وجود انگشتر و وجود دست هر کدام یک امری است جوهری ولی رابطه‌ی فوق موجب کیفیتی می‌شود که آن را جده می‌گویند. مثلا انگشتی که انگشتر دارد، یک نوع عرضی دارد که انگشتی که انگشتر ندارد آن را دارا نیست.

۹

تطبیق جده

وأما الجدة - ويقال لها: (الملك) (اما جده که به آن مِلک هم می‌گویند) فهي هيئة حاصلة من إحاطة شئ بشئ، (هیئت و کیفیتی است که حاصل می‌شود از احاطه‌ی یک شیء نسبت به شیء دیگر) بحيث ينتقل المحيط بانتقال المحاط، (این احاطه به گونه‌ای است که محیط با حرکت محاط حرکت کند.) سواء كانت الإحاطة إحاطة تامة، كالتجلبب، (این احاطه گاه تام است یعنی محیط همه جای محاط را گرفته است مانند چادر به سر کردن) أو إحاطة ناقصة، كالتقمص والتنعل. (و یا ناقص است مانند پیراهن بر تن کردن و کفش به پا داشتن. مثلا کفش به پا داشتن عرضی برای انسان است که کسی که کفش ندارد این کیفیت را ندارد.)

۱۰

اضفه

اضافه: هیئتی است که بین یک شیء نسبت به دیگری و بین آن شیء نسبت به این است. این حالت که تکرار نسبت نام دارد اضافه نامیده می‌شود. مثلا کسی که بچه دار می‌شود رابطه‌ای با بچه دارد که دو طرفه است یعنی این پدر اوست و او هم پسر این است. این نسبت که می‌رود و بر می‌گردد اضافه نام دارد. این عرض کیفیتی است که بر دو نفر عارض می‌شود و کیفیتی است که کسی که پدر دارد آن را دارد ولی کسی که پدر ندارد آن را دارا نیست.

اضافه گاه متشابة الاطراف است یعنی هر دو طرف آن یک اسم دارد مانند اینکه زید برادر عمرو است و عمرو هم برادر زید می‌باشد و یا اینکه زید روبروی عمرو است و عمرو نیز روبروی زید می‌باشد.

و گاه مختلفة الاطراف است مانند مثال پدر و پسر. که زید پدر عمرو است ولی عمرو پسر اوست و هکذا در مقابل سقف و کف.

۱۱

تطبیق اضافه

وأما الإضافة: فهي هيئة حاصلة من تكرر النسبة بين شيئين، (اما اضافه عبارت است از هیئتی که حاصل می‌شود از تکرار شدن نسبت بین دو چیز) فإن مجرد النسبة لا يوجب إضافة مقولية، (صرف نسبت یعنی یک نسبت موجب ایجاد مقوله‌ی اضافه نمی‌شود هرچند ممکن است موجب اضافه‌ی لغوی شود. اضافه‌ی لغوی یعنی صرف نسبت مانند نسبت انگشتر به دست. ولی این موجب اضافه‌ی مقولی نمی‌شود. در اضافه‌ی مقولی باید این نسبت تکرار شود یعنی از این به آن و از آن به این برسد.) وإنما تفيدها (و اضافه‌ی مقولی ایجاد می‌شود از) نسبة الشئ الملحوظ من حيث إنه منتسب إلى شئ هو منتسب إليه لهذا المنتسب، (نسبت چیزی که لحاظ شده از حیث اینکه آن شیء لحاظ شده نسبت دارد به چیزی که خود آن چیز منتسب الیه با منتسب است. یعنی این با آن و آن با این رابطه و انتساب دارد) كالأب المنسوب - من حيث إنه أب لهذا الابن - إليه من حيث إنه ابن له. (مانند پدر که از این حیث که پدر است برای این پسر نسبت دارد به پسر از این حیث که آن پسر، پسر اوست.)

وتنقسم الإضافة إلى متشابهة الأطراف كالاخوة والاخوة، (اضافه تقسیم می‌شود به اینکه گاه اطراف آن با هم متشابه‌اند مانند اینکه این برادر آن و آن هم برادر این است.) ومختلفة الأطراف كالأبوة والبنوة، والفوقية والتحتية. (و اینکه گاه اطراف آن مختلف است مانند اینکه این پدر آن و آن پسر این است و یا این فوق آن است و آن تحت این.)

بعروضه.

الخامسة النهاية واللا نهاية وهما كسابقتيهما.

الفصل العاشر

في الكيف

وهو عرض لا يقبل القسمة ولا النسبة لذاته ، وقد قسموه بالقسمة الأولية إلى أربعة أقسام ، أحدها الكيفيات النفسانية ، كالعلم والإرادة والجبن والشجاعة واليأس والرجاء.

وثانيها الكيفيات المختصة بالكميات ، كالاستقامة والانحناء والشكل ، مما يختص بالكم المتصل ، وكالزوجية والفردية في الأعداد ، مما يختص بالكم المنفصل.

وثالثها الكيفيات الاستعدادية ، وتسمى أيضا القوة واللا قوة ، كالاستعداد الشديد نحو الانفعال كاللين ، والاستعداد الشديد نحو اللا انفعال كالصلابة ، وينبغي أن يعد منها مطلق الاستعداد القائم بالمادة ، ونسبة الاستعداد إلى القوة الجوهرية ، التي هي المادة ، نسبة الجسم التعليمي ، الذي هو فعلية الامتداد في الجهات الثلاث ، إلى الجسم الطبيعي الذي فيه إمكانه(١).

ورابعها الكيفيات المحسوسة بالحواس الخمس الظاهرة ، وهي إن كانت سريعة الزوال ، كحمرة الخجل وصفرة الوجل سميت انفعالات ،

__________________

(١) راجع أيضاً : الفصل الأول والفصل الثالث عشر ، من المرحلة العاشرة.

وإن كانت راسخة كصفرة الذهب وحلاوة العسل ، سميت انفعاليات.

ولعلماء الطبيعة اليوم تشكيك ، في كون الكيفيات المحسوسة موجودة في الخارج ، على ما هي عليه في الحس مشروح في كتبهم.

الفصل الحادي عشر

في المقولات النسبية

وهي الأين ومتى والوضع والجدة ، والإضافة والفعل والانفعال ، أما الأين فهو هيئة ، حاصلة من نسبة الشيء إلى المكان.

وأما متى فهو هيئة ، حاصلة من نسبة الشيء إلى الزمان ، وكونه فيه أعم من كونه في نفس الزمان كالحركات ، أو في طرفه وهو الان كالموجودات الانية الوجود ، من الاتصال والانفصال والمماسة ونحوها ، وأعم أيضا من كونه على وجه الانطباق ، كالحركة القطعية ، أو لا على وجهه كالحركة التوسطية.

وأما الوضع فهو هيئة حاصلة ، من نسبة أجزاء الشيء بعضها إلى بعض ، والمجموع إلى الخارج ، كالقيام الذي هو هيئة حاصلة للإنسان ، من نسبة خاصة بين أعضائه نفسها ، وبينها وبين الخارج ، من كون رأسه إلى فوق وقدميه إلى تحت.

وأما الجدة ويقال له ، الملك فهو هيئة حاصلة من إحاطة شيء بشيء ، بحيث ينتقل المحيط بانتقال المحاط ، سواء كانت الإحاطة إحاطة تامة كالتجلبب ، أو إحاطة ناقصة كالتقمص والتنعل.

وأما الإضافة ، فهي هيئة حاصلة من تكرر النسبة بين شيئين ، فإن مجرد النسبة لا يوجب إضافة مقولية ، وإنما تفيدها نسبة الشيء الملحوظ ، من حيث

أنه منتسب إلى شيء هو منتسب إليه لهذا المنتسب ، كالأب المنسوب من حيث أنه أب لهذا الابن ، إليه من حيث إنه ابن له.

وتنقسم الإضافة إلى متشابهة الأطراف كالأخوة والأخوة ، ومختلفة الأطراف ، كالأبوة والبنوة والفوقية والتحتية.

ومن خواص الإضافة ، أن المضافين متكافئان وجودا وعدما وفعلا وقوة ، لا يختلفان من حيث الوجود والعدم والفعل والقوة.

واعلم أن المضاف ، قد يطلق على نفس الإضافة كالأبوة والبنوة ، ويسمى المضاف الحقيقي ، وقد يطلق على معروضها كالأب والابن ، ويسمى المضاف المشهوري.

وأما الفعل فهو الهيئة ، الحاصلة من تأثير المؤثر ما دام يؤثر ، كالهيئة الحاصلة من تسخين المسخن ما دام يسخن.

وأما الانفعال فهو الهيئة ، الحاصلة من تأثر المتأثر ما دام يتأثر ، كالهيئة الحاصلة من تسخن المتسخن ما دام يتسخن ، واعتبار التدرج في تعريف الفعل والانفعال ، لإخراج الفعل والانفعال إلا بداعيين ، كفعل الواجب تعالى ، بإخراج العقل المجرد من العدم إلى الوجود ، وانفعال العقل بخروجه من العدم إلى الوجود ، بمجرد إمكانه الذاتي.