درس فرائد الاصول - برائت

جلسه ۷۰: شبهه تحریمیه فقدان نص ۶۳

 
۱

خطبه

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین و صلی الله علیه و آله الطاهرین

۲

نقشه بحث در این جلسه

اسکلت بحث:

۱. مقدمه

۲. دلیل سوم اخباریین

۳. دو جواب از مرحوم شیخ (ره)

۳

مقدمه

مقدمه‌ای در بیان مطلب

افعال بر دو نوع می‏باشد:

۱. افعال اضطراریه: افعال اضطراریه به افعالی گفته می‏ شود که انسان مضطر به ارتکاب آنها می‌‏باشد؛ مثل تنفّس. عقل در اینگونه از افعال حکم ندارد. (تعریف مرحوم حکیم از حاشیه‏ ایشان بر کفایه)

۲. افعال اختیاریه: افعال اختیاریه به افعالی گفته می‏ شود که انسان مضطر به ارتکاب آنها نمی‏ باشد؛ مثل شرب توتون. در اینکه اصل در افعال اختیاریه چیست و به عبارت دیگر عقل با قطع نظر از شرع در این افعال چه حکمی می‏ کند، چهار نظریه وجود دارد:

۲.۱. بعضی از علماء شیعه و تمامی معتزله‏ بغداد قدیم معتقدند که الأصل فی الأفعال المنع حتّی یثبت الإباحة. مهمترین دلیل این گروه اینست که دفع ضرر محتمل واجب است. (نسبت به شرب توتون: حرام واقعی)

۲.۲. بعضی از علماء شیعه و تمامی معتزله‏ بصره معتقدند که الأصل فی الأفعال الإباحة حتّي یثبت المنع. (نسبت به شرب توتون: إباحه واقعی)

۲.۳. بعضی از علماء شیعه قائل به توقف هستند؛ یعنی معتقدند که عقل نه حکم به حرمت واقعیه می‏ کند و نه حکم به اباحه‏ واقعیه. این کروه معتقدند که عقل به حرمت ظاهریه حکم می‏کند. (نسبت به شرب توتون: حرمت ظاهری و توقف)

۲.۴. أشاعره معتقدند که عقل با قطع نظر از شرع، حکم نمی‌‏کند. (نسبت به شرب توتون: عقل هیچ حکمی ندارد)

۴

دلیل سوم اخباریین

دلیل عقلی، سومین دلیل اخباریین 

با حفظ این مقدمه دلیل سوم اخباریین بر وجوب احتیاط در شبهه‏ تحریمیه‏ حکمیه‏ فقدان نص دلیل عقلی می‏ باشد. دلیل عقلی به دو نحوه بیان شده است که فعلاً بحث ما در نحوه‏ دوم می‏ باشد. اين دلیل عقلی از دو مقدمه تشکیل شده که هر دو مقدمه عقلی است:

مقدمه اول: اصل در افعال اختیاریه به حکم عقل ممنوعیّت و حرمت می‌‏باشد؛ حتّي یثبت الإباحة؛ چون دفع ضرر محتمل واجب است.

مقدمه دوم: درباره‏ عمل محتمل التحریم مثل شرب توتون از طرف شرع، اباحه ثابت نشده و لذا بر طبق اصل عمل می‏ شود. معنای احتیاط عقلی هم همین است.

توضیح مطلب: دلیل سوم اخباریین بر وجوب احتیاط در شرب توتون دلیل عقلی است؛ که این دلیل عقلی به دو نحو بیان شده که نحوه اول سه مقدمه داشت که گذشت. اما نحوه دوم دو مقدمه قطعی عقلی دارد:

۱. اصل در افعال اختیاری حرمت است حتّی یثبت الإباحة؛ زیرا دفع ضرر محتمل واجب است.

۲. از طرف شرع درباره‏ شرب توتون إباحه ثابت نشده و حال که ثابت نشده بر طبق اصل حرمت عمل می‌‏کنیم.

۵

جواب مرحوم شیخ (ره) از دلیل سوم اخباریین

سه جواب از دلیل اخباریین

از دلیل سوم اخباریین بر وجوب احتیاط در شبهه‏ تحریمیه‏ حکمیه‏ فقدان نص سه جواب داده شده که دو جواب اول از مرحوم شیخ (ره) است و جواب سوم از مرحوم کمپانی (ره) است.

جواب اول: در اینکه مقصود از ضرر در این قانون (دفع ضرر محتمل واجب است) چیست؟؛ دو احتمال است:

۱. یحتمل مقصود از ضرر، ضرر اُخروی یعنی عقاب باشد. اگر مقصود از ضرر عقاب باشد، دفع عقاب محتمل واجب است، ولی در شبهه‏ مورد بحث (شرب توتون) با وجود قبح عقاب بلا بیان احتمال عقاب داده نمی‌‏شود تا گفته شود دفع عقاب محتمل واجب است.

۲. یحتمل مقصود از ضرر، ضرر غیر اُخروی باشد. اگر مقصود از ضرر، ضرر غیر اُخروی باشد، دفع ضرر غیر اُخروی مقطوع و مظنون واجب نیست، چه برسد به ضرر غیر اُخروی محتمل.

توضیح مطلب: اخباریین در مقدمه اول گفتند الأصل فی الأفعال الحرمة؛ زیرا دفع ضرر محتمل واجب است. حال می‏ گوئیم مراد شما از ضرر چیست؟. اگر مراد عقاب است در شرب توتون با وجود قبح عقاب بلا بیان اصلاً احتمال عقاب نمی‏ دهیم. و اگر مراد از ضرر، ضرر غیر اُخروی و دنیوی است باید بگوئیم که دفع ضرر یقینی دنیوی واجب نیست چه برسد به ضرر احتمالی.

مثال: من تاجرم و یقین دارم اگر به این سفر تجاری بروم به علت سرما مریض می‏ شوم اما عقل می‏ گوید به جهت کسب سود به این سفر برو.

جواب دوم: بر فرض اینکه دفع ضرر دنیوی واجب باشد باز احتیاط در ما نحن فیه (شرب توتون) واجب نیست؛ زیرا:

صغری: ما نحن فیه شبهه‏ موضوعیه می‌‏شود. چون ما یقین داریم که دفع ضرر غیر اُخروی واجب است، ولی شک داریم که در شُرب توتون ضرر غیر اُخروی هست یا نیست؟؛ و لذا شبهه موضوعیه می‏ شود.

کبری: و در شبهه‏ موضوعیه احتیاط واجب نیست.

نتیجه: پس در ما نحن فیه احتیاط واجب نیست.

۶

تطبیق متن

الوجه الثاني (نحوه دوم دلیل عقلی اخباریین) [أصالة الحظر في الأفعال‏]:

أنّ الأصل (قانون عقلی) في الأفعال الغير الضرورية[۱](اختیاریه مانند شرب توتون) الحظر، كما نسب (این اصل) إلى طائفة من الإماميّة، فيعمل به (اصل) حتّى يثبت من الشرع الإباحة (إباحه‏ واقعیه یا ظاهریه)، و لم يرد الإباحة في ما (عملی که) لا نصّ فيه (مانند شرب توتون). و ما ورد- على تقدير تسليم دلالته- معارض بما ورد من الأمر بالتوقّف و الاحتياط، فالمرجع إلى الأصل (اصل حظر و منع).

و لو تنزّلنا عن ذلك (اصل حظر) فالوقف (این نظریه سوم بود در مقدمه)، [۲] كما عليه الشيخان قدّس سرّهما. و احتجّ (شیخ طوسی) عليه (اصل حظر) في العدّة: بأنّ الإقدام على ما لا يؤمن المفسدة فيه (محتمل المفسده مانند شرب توتون) كالإقدام على ما يعلم فيه المفسدة (مقطوع المفسده مانند شرب الخمر).

و قد جزم (جزم بدون در نظر گرفتن قاعده‏ لطف) بهذه القضيّة (الأصل الحظر) السيّد أبو المكارم في الغنية، و إن قال (سید)‏ بالإباحة (الأصل الإباحة) كالسيّد المرتضى رحمه اللّه‏؛ تعويلا (به خاطر اعتماد کردن) على قاعدة «اللطف»، و أنّه (شأن) لو كان في الفعل (شرب توتون) مفسدة لوجب على الحكيم بيانه (بودن مفسده).

لكن ردّها (أصالة الإباحة مبتنی بر قاعده‏ لطف) في العدّة: بأنّه قد يكون المفسدة في الإعلام و يكون المصلحة في كون الفعل‏ على الوقف (سکوت)‏.

 

 

پانوشت‌ها

  1. ^ ضرورية يعني اضطرارية و غير ضرورية يعني اختيارية. حقائق الاصول (حاشيه‏ مرحوم حکيم برکفاية)، ج ۲، ص ۲۵۴. 
  2. ^ مطارح الأانظار، ص ۲۴۵ – قوانين، ج ۲، ص ۱۱. 

ذلك الدليل سابقا على العلم الإجماليّ ـ كما إذا علم نجاسة أحد الإناءين تفصيلا فوقع قذرة في أحدهما المجهول ، فإنّه لا يجب الاجتناب عن الآخر ؛ لأنّ حرمة أحدهما معلومة تفصيلا ـ أم كان لاحقا ، كما في مثال الغنم المذكور ؛ فإنّ العلم الإجماليّ غير ثابت بعد العلم التفصيلي بحرمة بعضها بواسطة وجوب العمل بالبيّنة ، وسيجيء توضيحه إن شاء الله تعالى ، وما نحن فيه من هذا القبيل.

٢ ـ أصالة الحظر في الأفعال

الوجه الثاني :

أنّ الأصل في الأفعال الغير الضرورية الحظر ، كما نسب إلى طائفة من الإماميّة (١) ، فيعمل به حتّى يثبت من الشرع الإباحة ، ولم يرد الإباحة في ما لا نصّ فيه. وما ورد ـ على تقدير تسليم دلالته ـ معارض بما ورد من الأمر بالتوقّف والاحتياط ، فالمرجع إلى الأصل.

ولو تنزّلنا عن ذلك فالوقف ، كما عليه الشيخان قدس سرهما (٢). واحتجّ عليه في العدّة : بأنّ الإقدام على ما لا يؤمن المفسدة فيه كالإقدام على ما يعلم فيه المفسدة (٣).

وقد جزم بهذه القضيّة السيّد أبو المكارم في الغنية (٤) ، وإن قال

__________________

(١) نسبه إليهم المحقّق في المعارج : ٢٠٣.

(٢) انظر التذكرة باصول الفقه (مصنّفات الشيخ المفيد) ٩ : ٤٣ ، والعدّة ٢ : ٧٤٢.

(٣) العدّة ٢ : ٧٤٢

(٤) الغنية (الجوامع الفقهيّة) : ٤٧٦ ـ ٤٧٧.

بالإباحة (١)(٢) كالسيّد المرتضى رحمه‌الله (٣) ؛ تعويلا على قاعدة «اللطف» ، وأنّه لو كان في الفعل مفسدة لوجب على الحكيم بيانه.

لكن ردّها في العدّة : بأنّه قد يكون المفسدة في الإعلام ويكون المصلحة في كون الفعل (٤) على الوقف (٥).

والجواب عن هذا الوجه أيضا

والجواب : بعد تسليم استقلال العقل بدفع الضرر ، أنّه : إن اريد ما يتعلّق بأمر الآخرة من العقاب ، فيجب على الحكيم تعالى بيانه ، فهو مع عدم البيان مأمون.

وإن اريد غيره ممّا لا يدخل في عنوان المؤاخذة من اللوازم المترتّبة مع الجهل أيضا ، فوجوب دفعها غير لازم عقلا ؛ إذ العقل لا يحكم بوجوب الاحتراز عن الضرر الدنيويّ المقطوع إذا كان لبعض الدواعي النفسانيّة ، وقد جوّز الشارع بل أمر به في بعض الموارد. وعلى تقدير الاستقلال فليس ممّا يترتّب عليه العقاب ؛ لكونه من باب الشبهة الموضوعيّة ـ لأنّ المحرّم هو مفهوم الإضرار ، وصدقه في هذا المقام مشكوك ، كصدق المسكر المعلوم التحريم على هذا المائع الخاصّ ـ ، والشبهة الموضوعيّة لا يجب الاجتناب عنها باتّفاق الأخباريّين أيضا ،

__________________

(١) كذا في (ظ) ، وفي غيرها : «بأصالة الإباحة».

(٢) الغنية (الجوامع الفقهيّة) : ٤٨٦.

(٣) الذريعة ٢ : ٨٠٩ ـ ٨١٢.

(٤) في (ظ): «العقل».

(٥) العدّة ٢ : ٧٤٢ ـ ٧٤٣.