السادس
لو كان المشتبهات ممّا يوجد تدريجاً، كما إذا كانت زوجة الرجل مضطربةً في حيضها بأن تنسى وقتها وإن حفظت عددها، فيُعلم إجمالاً أنّها حائضٌ في الشهر ثلاثة أيام مثلاً، فهل يجب...
بحث در تنبيهات شبهه محصوره بود.
قبل از ذكر اصل تنبيه به مقدّمه‌اى اشاره مى‌كنيم.
مقدمه: اطراف شبهه و علم اجمالى بر دو قسم مى‌باشد:
تارة اطراف شبهه بالفعل موجودند، مانند اينكه يقين دارم يا اين و يا آن مايع نجس است، هر دو مايع هم مقابل من هستند.
تارة اطراف شبهه تدريجي الوجود است، يك طرف شبهه امروز وجود گرفته، طرف ديگر شبهه همين حالا معدوم است و وجود ندارد و فردا وجود مى‌گيرد. مثلا من امروز يقين دارم يا اين طرف شبهه كه الان موجود است يا طرف ديگر كه فردا وجود مى‌گيرد، اجتناب از آن واجب است.
تنبيه ششم:
بحث در اين تنبيه اين است كه اگر در اطراف شبهه وجودشان تدريجى باشد، آيا باز هم بايد از همه اطراف اجتناب كنيم يا نه؟
به عبارة اخرى: اطراف شبهه اگر تدريجى باشد، علم اجمالى منجّز است؟
شيخ انصارى سه مثال را براى موردى كه اطراف شبهه تدريجى باشد را عنوان مى‌كنند.
مثال اول: زنى است كه مى‌داند در ماه سه روز حيض مى‌شود، وقتش را فراموش كرده و مضطربة الوقت شده است، نمى‌داند سه روز اول حيض مى‌شود يا سه روز دوم يا سه روز سوم يا الى سه روز دهم. از طرفى يقين دارد كه تمام ماه يعنى همه ۳۰ روز را خون مى‌بيند. بنابراين اجمالا مى‌داند در اين ماه سه روز حيض مى‌شود ولى كدام سه روز است اين را نمى‌داند.
اينجا بحث است كه آيا علم اجمالى منجّز است يعنى در تمام اين ماه بايد زن احتياط كند و وارد مسجد نشود و سور عزائم نخواند و مرد با او مباشرت نكند زيرا علم اجمالى دارد در اين ماه سه روز حائض مى‌شود.
دقت كرديد كه در اين مثال اطراف شبهه تدريجى الوجود است، سه روز اول كه طرف اول شبهه است تا سه روز دوم بيايد، سه روز دوم بايد تمام شود تا سه روز سوم بيايد و هكذا.
مثال دوم: تاجرى است كه در هر روز پنج معامله انجام مى‌دهد، يقين دارد يكى از اين معاملات ربوى است ولى نمى‌داند كداميك از اين معاملات ربوى مى‌باشد، و اين معاملات هم تدريجى الوجود است. ساعت ۸ يك معامله دارد، ساعت ۹ معامله دوم است، والى آخر. اطراف الشبهه بالفعل موجود نيستند بلكه بالفعل وجود مى‌گيرند.
آيا تاجر بايد از تمام اين معاملات اجتناب كند؟
مثال سوم: شخصى نذر كرده كه در يك شب از اين هفته با همسرش مجامعت نكند، حالا نمى‌داند اين شب، شب شنبه يا يك شنبه يا دو شنبه، يا الى آخر بوده. اطراف شبهه تدريجى الوجود است.
آيا بايد در تمام هفته از مباشرت اجتناب كند؟
نظر شيخ انصارى:
شيخ انصارى قائل به تفصيل مى‌باشند: اگر وقتى اين شبهه براى مكلّف پيدا شود بررسى كند و ببيند تكليف فعلى دارد، و به عبارت ديگر مشتبهات مورد ابتلاء اوست، اينجا علم اجمالى منجّز است، ولو اطراف شبهه تدريجاً باشد بايد از همه اجتناب كند درست مانند وقتيكه اطراف شبهه موجود بالفعل باشد.
امّا اگر تكليف به مشتبهات فعلى نباشد، اجتناب از تمام مشتبهات لازم نيست و مى‌تواند همه اطراف را مرتكب شود و اصالة البراءة جارى كند، زيرا تكليف فعلى ندارد.
در ادامه شيخ انصارى مى‌فرمايند:
در مثال اول كه زن حائضه باشد تكليف فعلى وجود ندارد، لذا حق ارتكاب دارد.
وجوب اجتناب مرد از همسرش وقتى است كه حائض بودن زن محرز باشد، و حكم كناره‌گيرى در محيض ـ زمان حيض ـ است، و در زمان حيض بايد از زنها دورى كرد. در سه روز اول مرد يقين ندارد زنش حائض است بنابراين تكليف فعلى ندارد، همينطور سه روز دوم و سه روز سوم و هكذا.
لكن در مثالهاى دوم و سوم تكليف فعلى به عهده مكلف وجود دارد. قبل از اينكه هنوز معامله ربوى باشد انسان از انجام معامله ربوى نهى دارد، بنابراين اين تكليف ـ حرمت معامله ربوى ـ حتى قبل از وجود روز معامله بر مكلّف فعلى است، تكليف فعلى روى دوش مكلّف است و يقين دارد يكى از معاملات كه فردا انجام مى‌دهد ربوى است، بنابراين بايد از همه معاملات اجتناب كند.
همچنين در مثال نذر هم اينگونه است. به مجرّد اينكه انسان نذرى انجام داد تكليف فعلى به دوش مكلّف مى‌آيد ولو اينكه زمان نذر ۱۰ روز ديگر باشد. چون مكلف تكليف فعلى به نذر دارد بنابراين واجب است از همه اطراف شبهه اجتناب بنمايد تا به تكليف فعلى نذر عمل كرده باشد.
