در سه بخش صحبت را عرض می کنم:

بخش اول: اهمیت مدرسه شیخ انصاری؛

بخش دوم: حواشی و شروح رسائل؛

بخش سوم: پرسش ها و سوالات.

بخش اول: اهمیت مدرسه شیخ انصاری

در این باره همین جمله مرحوم شهید مطهری بس است که می فرمایند در 150 سال اخیر در مباحث فقه و اصول، عمده فقها و اصولیین پای سفره علمی شیخ انصاری هستند.

مرحوم شیخ انصاری، شخصیتی علمی و مجتهدی زبردست و انسانی به لحاظ اخلاقی و فضائل در درجه بالا، با نوشتن دو کتاب یکی در زمینه اصول و یکی در زمینه فقه، در حوزه ها شهرتی دارد که شیخ اعظم زیبنده ایشان است. البته ایشان کتاب های دیگری هم دارد و شهرت این دو به عنوان متن درسی در حوزه ها شیوع پیدا کرد.

مرحوم شیخ انصاری به لحاظ انقلابی که در اصول نسبت به ماقبلش به وجود آورد، مَبدئی شد برای بعد از خودش. یکی از شاگردان ایشان  مرحوم آخوند خراسانی است که کفایه را نوشت و اکثر بحثهایش ناظر به بحث های شیخ بوده و بعضی از جاها نقد است. ایشان شاگردانی تربیت کرد و این سلسله ادامه پیدا کرده تا زمان ما که می بینید همان چیزی که در حوزه وجود دارد حرف هایی است که توسط شیخ انصاری انقلابش به وجود آمد.

شاگردان مهم شیخ انصاری، محقق آشتیانی، میرزای رشتی، میرزای شیرازی صاحب فتوای تنباکو و در سال های آخر عمر مرحوم شیخ، آخوند خراسانی، مطالب شیخ را محور درس های خود قرار دادند و آنهایی که شاگردان مرحوم آخوند خراسانی بودند، رسائل را محور درس خارجشان قرار دادند.

الان در حوزه ها مرسوم است که در سیر مباحث از کفایه شروع می کنند اما متن درس خارج مرحوم نایئنی که صاحب اجتهاد و درس خارج شدند، رسائل شیخ بوده است، متن درس خارج مرحوم محقق یزدی صاحب عروه، رسائل بوده است. یعنی این محوریت رسائل است که متن درس خارج عده ای از بزرگان بوده است.

کفایه هم شاید 70 درصد ناظر به رسائل است. شاگردان مرحوم آخوند مثل آیت الله نائینی و محقق اصفهانی و شاگردان ایشان مثل مرحوم آیت الله خویی یا مرحوم آیت الله میلانی و مرحوم آیت الله مظفر بودند که هم مرحوم اصفهانی و هم مرحوم نائینی را درک کردند یا دیگر شاگردان مرحوم آخوند، شیخ عبدالکریم حائری است که حوزه علمیه قم را تاسیس می کند و مثل امام را تربیت می کند و آیت الله بروجردی را به قم دعوت کردند. مرحوم آقای میلانی مشهد آمدند و برخی از اساتید مشهد، شاگردان ایشان بودند.

عده ای دیگر که در نجف درس خوانده اند و الان در ایران هستند، شاگرد مرحوم آقای خویی هستند. آقای خویی دو استاد داشتند، آقای نائینی و شیخ محمد حسین اصفهانی. این معنای جمله شهید مطهری است که می فرمایند: 150 سال اخیر همه سر سفره فقه و اصول شیخ انصاری هستند و تمام حوزه های علمیه ختم به شاگردان آخوند و شیخ انصاری می شوند،

تحولی که شیخ انصاری به وجود آوردند در این 150 سال در حوزه های علمیه شیعه مثل یک رودخانه عظیمی جریان دارد و این اهمیت مدرسه شیخ انصاری برای همه روشن است.

به لحاظ شخصیت اخلاقی وکمالات و فضائل شیخ انصاری مطالب عجیبی نقل شده است که بیانگر درجه بالای ایشان در اخلاق بوده است. یکی جریان معروف طلبه ایست که می گوید وقتی وارد نجف شدم، هر چه تلاش کردم درس ها را نمی فهمیدم، لذا خدمت امیرالمومنین رفتم و شکایت کردم که از راه دور آمده ام اما نمی فهمم فهمی عنایت کن. بعد در عالم رویا مشرف خدمت حضرت می شود، حضرت اشاره می کنند که بیا جلو، می آید و حضرت در گوش این طلبه یک بسم الله می گویند. این طلبه که در محفل شیخ انصاری درس می خوانده روز بعد طلبه دیگری می شود؛ مطالب را متوجه می شد و شروع به اشکال می کند که تا چند روز ادامه داشته است و بحث ها فقط بین شیخ و ایشان می شود. در آخر جلسه ای مرحوم شیخ به او اشاره می کنند بیاید و به او می گویند آن بزرگواری که در گوش شما یک بسم الله گفته اند در گوش من تا و لا الضالین خوانده اند، بحثها و اشکالات را بعد از پایان درس بگذار تا بحث دو طرفی نشود و باعث لطمه به جلسه بحث نشود.

این ها مطالبی بود که پیرامون عظمت مدرسه شیخ انصاری و شخصیت ایشان مطرح شد.

شروح و حواشی که نسبت به رسائل مرحوم شیخ داریم، در رتبه اول بعضی از حواشی و تعلیقه هایی است که توسط شاگردان مرحوم شیخ بر کتاب استاد زده شده است. اینها چند گروه هستند:

عده ای از حواشی که مطرح و در دسترس است و شهرت دارد. احتمالا برخی از شروح و حواشی و تعلیقه هایی که دستخط است و هنوز تکثیر نشده در کتابخانه ها وجود دارد.

آنهایی که در دست طلاب است، یکی بحر الفوائد مرحوم محقق آشتیانی است که واقعا دریایی از فائده ها است و ایشان از شاگردان برجسته مرحوم شیخ انصاری است، نقل می کنند مرحوم شیخ انصاری به سه نفر عنایت خاصی داشته است، یکی همین مرحوم محمد حسن آشتیانی صاحب بحر الفوائد، یکی میرزا حبیب الله رشتی صاحب بدایع الافکار و یکی هم میرزا حسن شیرازی صاحب فتوای تنباکو که در نجف ماند و بعد حوزه علمیه را به سامرا منتقل کرد چون در سامرا حوزه علمیه شیعه، مطرح نبود.

شرح بحرالفوائد

مرحوم محقق آشتیانی به تهران برگشت و بحرالفوائد را نوشت ولی به لحاظ مرجعیت، میرزا حسن شیرازی بعد از مرحوم شیخ بر کرسی نشست. محقق آشتیانی در بحرالفوائد، بعضی از نظرات اجتهادی خودش را هم مطرح می کند، لذا سطح کتاب بالا می رود و اصول تخصصی می شود. ایشان شاید مفصل ترین شرح و تعلیقه را مطرح کرده البته کلمه به کلمه تعلیقه نزده است، بلکه یک مبحث را بیان می کند و بعد در عبارت دیگر تعلیقه می زند و تقریبا به تمام کلام شیخ پرداخته است و بعضی از انتقادها را هم وارد کرده است. کتاب بحرالفوائد محقق آشتیانی که مفصل و قطور است الان در چاپ جدید حدود 8 جلد شده است.

شرح قلائد الفرائد

یکی دیگر از کتابها، قلائد الفرائد است که مربوط به مرحوم غلامرضا انصاری قمی است که ایشان هم شاگرد شیخ انصاری است

خصوصیت کتاب هایی که شاگردان شیخ می نویسند، این است که اینها در محفل درس شیخ بوده اند و به مقصود شیخ نزدیکتر هستند مثلاً مرحوم آشتیانی می گوید «هکذا سمعته» که خود نکته مهمی است

شرح اوثق الوسائل

یکی دیگر از حواشی رسائل که چاپ جدید شده، اوثق الوسائل است که توسط مرحوم تبریزی نوشته شده و چاپ جدید هم شده است و در توضیح کلمات شیخ انصاری شاید یکی از حواشی روان کتاب رسائل باشد.

شرح الفرائد للشیخ محمد تن کابنی

محقق آشتیانی شاگردی دارد به نام شیخ محمد تن کابنی که شرحی بر رسائل زده است که تقریبا مطالب مفصل استاد را خلاصه کرده که چاپ سنگی دارد، ولی در کتابخانه ها کتابخانه آستان قدس و... موجود است،

معروف است مرحوم تن کابنی که شاگرد آشتیانی است در شرح خودش نوشته «تلمیذ محقق الآشتیانی» و گفته به حسب آنچه از استادم استفاده کردم این شرح را نوشتم.

خصوصیات اوثق الوسائل از نظر کیفیت و تشقیق شقوق، ازدیاد تقسیمات در بحث های مختلف و مباحثی که در رسائل شیخ مطرح نشده است قابل تأمل است. مثلا در تقسیمات استصحاب، فرض کنید از سه جهت مرحوم شیخ انصاری وارد می شود و برای هر جهت سه تقسیم ذکر می کند. اما مرحوم تبریزی صاحب اوثق می گوید حق این است که اقسام بیش از اینها است و اقسام را می شمارد.

از نظر سطح بحث، اوثق سبکتر از بحر است و بحرالفوائد واقعا تخصصی است، اما اوثق یک مرتبه پایین تر است و قلائد الفرائد از اوثق هم خلاصه تر است؛ اگر کسی حوصله مراجعه به بحر را نداشته باشد می تواند از کتاب تن کابنی استفاده کند

رسائل در بعضی از دروس خارج تلامیذ شیخ انصاری مثل درس مرحوم نائینی، محور بود، لذا اگر کسی می خواهد کتاب رسائل را به صورت تخصصی بخواند، می تواند به تقریرات درس مرحوم نائینی مراجعه کند، چون درس متن درس خارج ایشان، کتاب رسائل بوده است. اما الان متن درس خارج ها کفایه است.

دو تقریر عمده از مرحوم نائینی متداول است:

• اجود التقریرات مرحوم آیت الله خویی

• فوائد الاصول مرحوم کاظمینی خراسانی؛  که به لحاظ روان تر بودن بیشتر رواج دارد و تقریبا حجم و مفصل تر از اجود التقریرات است.

این دو کتاب تقریرات درس خارج مرحوم نائینی است که متن درس خارجشان کتاب رسائل شیخ انصاری بود و لذا از بحث قطع و ظن و شک شده است و انسان برای دستیابی به سطوح بالاتر می تواند به این تقریرات مراجعه کند.

هدایه المسترشدین

البته کتاب رسائل مرحوم شیخ انصاری، از مبحث قطع و ظن به بعد را دارا می باشد ونیمه اول مباحث اصول که مباحث الفاظ است را ندارد. معروف است وقتی از شیخ انصاری سؤال شد که چرا مباحث الفاظ را ننوشتید ایشان گفته اند:  کتاب هدایه المسترشدین شیخ محمد تقی اصفهانی ما را از نوشتن این مباحث مستغنی کرده و همان کفایت می کند.

کتاب هدایه المسترشیدین حاشیه معالم است که توسط شیخ محمد تقی نوشته شده و برادر شیخ محمد حسین اصفهانی صاحب الفصول المهمه است و غیر از شیخ محمد حسین اصفهانی استاد آیت الله خویی و آقای میلانی و علامه طباطبایی است.

مطارح الانظار شیخ انصاری در مباحث الفاظ است که ایشان در نجف در قالب درس خارج می گفتند.

عده ای دیگر هم بر رسائل شرح نوشته اند که بعد از شاگردان شیخ انصاری بوده اند از جمله:

تمهید القواعد

تمهید القواعد مروج قزوینی شاید حدود 7، 8 جلد است و مفصل است. ایشان بعد از هر بحثی تحقیق دارند که به قلم خود حرفهای اساتیدشان و بعضی حرفهای آقا سید محمد تقی قمی که چند سال قبل به رحمت خدا رفتند را نقل می کنند و از به گوشه های از تقریرات مرحوم اصفهانی و آقا ضیاء و مرحوم نائینی هم می پردازند. ایشان در قید حیات هستند و در قم می باشند و در حوزه،  مدرسین به این کتاب مراجعه می کنند.

شرح رسائل مرحوم اعتمادی

از جمله کتابهای معاصرین شرح رسائل مرحوم اعتمادی است که این کتاب را شاید 40، 50 سال قبل نوشته شده باشد. این کتاب در قم و نجف و... جا افتاده است، چون خود ایشان رسائل زیاد تدریس کرده بودند و می گفتند 13 تا شرح و حاشیه مقابلم گذاشتم و با تجربه تدریس خودم، آنها را خلاصه می کردم مثلا تبدیل به 50 خط و باز مختصرتر به 30 خط و بعد به 10 خط  و می دیدم که اگر حرف شیخ کمتر از این توضیح داده شود، اخلال است.

از معاصرین دیگر هم بر رسائل، شرح و حاشیه عربی زیاد داریم و این چندتایی که عرض کردم، جزء مطرح ها است. طلبه ای که با این شروح رسائل را تمام کند می تواند شرح فارسی خوب بنویسد. اما فارسی برای کار تخصصی بدرد نمی خورد مگر شذ و ندر. مثل کتاب آقای تهرانی که مانند درس خارج است.

رفقا عادت داشته باشند به کتابهای عربی که توسط شاگردان شیخ نگاشته شده، مراجعه کنند و اینها انسان را ملا می کند و قوت می دهد اما فارسی مطلب را زود در اختیار می گذارد و زود از ذهن می رود.

البته برای دستیابی به مطالب سطح بالا، می توان به تمام تقریرات درسهای خارج که نوعا متنش کفایه است و کفایه هم درصد زیادی از آنها ناظر به عبارات شیخ است، مراجعه کرد، اما جای اصلی مراجعه به تقریرات، درس خارج است. برای خواندن رسائل تخصصی همین حواشی مهم شیخ و خلاصه نویسی آنها، خوب است،

بله اگر کسی می خواهد تحقیق موردی کند، می خواهد در زمینه مثلا اصل برائت 20 صفحه نظرات جدید را بررسی کند، باید به تقریرات درس خارج مراجعه کند که بعضا روان است و یک رسائل خوان می تواند 80 درصد را متوجه شود و در بعضی که متونش دقیقتر است باید کفایه خوانده باشد تا به حرف برسد.

مصباح الاصول

مصباح الاصول، تقریرات درس آیت الله خویی است که سید سرور حسینی بهسود آن را نوشته اند. این کتاب در خود نجف هم مطرح شد و به لحاظ روان و خلاصه بودن خیلی جا افتاد. مصباح الاصول شاید دوره سوم درس آیت الله خویی باشد.

دراسات الاصول

اما تقریرات همسنگ مصباح الاصول که درس آیت الله خویی را نوشته اند زیاد است از جمله آنها دراسات الاصول سید علی هاشمی شاهرودی پدر سید محمود هاشمی شاهرودی

آقای صافی اصفهانی هم 4 جلد یا بیشتر تقریرات درس آقای خویی نوشته اند و از این دوره های مختلف متعدد نوشته شده است. اما روانی و جاافتادگی بیشتری دارد.

مصباح الاصول برای سیر مباحث اصولی و نظرات جدید خوب است اما شرح رسائل و توضیح کلمات شیخ نیست و متن و محور درسشان هم کفایه آخوند است، یعنی مباحث را بر مبنای کفایه جلو می برد، ولی از تقریرات خوب درس خارج است و روان است و رسائل خوان 80 درصد مباحث را متوجه می شود

پیشنهاد شما برای اولویت این شروح چیست؟

به نظرم اوثق و تمهید و قلائد الفرائد و شرح تن کابنی کنار دست یک طلبه رسائل خوان باشد و مراجعه کند و در توضیح کلمات شیخ نکاتی بنویسد، خوب هست. این چهارتا موجب می شود یک رسائل به طور تخصصی و ملاپرور خوانده شود. نوشتن مهم است و موجب احاطه می شود، لذا رموز و اسرار را از این کتابها شکار کنید و اگر مفصل بود، خلاصه کنید.

سوال: نظر شما نسبت به خواندن مباحثی که در رسائل خوانده نمی شود مثل انسداد، چیست؟

نسبت به انسداد، بحث حجیت ظن در امور اعتقادی را حتما بخوانید چون مهم است، در حوزه ها هم قبلا این را می خواندند.

بعضی از تنبیهات استصحاب هم ناظر به مطالبی است که شیخ در بررسی اقوال استصحاب به آن پرداخته است، مثلا بحث حکم تکلیفی و وضعی و استصحاب در شبهه حکمیه و اشکالی که توسط مرحوم نراقی مطرح شده است و تعارضی که مطرح می کند. شیخ قسمت هایی از آن را در بررسی اقوال بحث می کند که در حوزه خوانده نمی شود.

شرح تنقیح

سوال: نظر شما نسبت به شرح تنقیح، چیست؟

تنقیح آقای حکیم حاشیه اش زیاد است و در حد رسائل کافی است خوانده شود. اگر بالاتر از حد شیخ است، لازم نیست. نظرات اجتهادی خود آقای سید سعید حکیم هم در آن است و شبیه تقریرات دیگران است که فراتر از رسائل است مثل تقریرات آیت الله خویی و آیت الله نائینی است.