وجدل حجتى است كه همه يا برخى از مواد آن از مشهورات ومسلمات گرفته شود چنان كه در ميان گروندگان اديان ومذاهب معمول است كه در داخل مذهب خود نظريات مذهبى را با اصول مسلمه آن مذهب اثبات مى كنند.

قرآن كريم هر دو شيوه را به كار بسته وآيات بسيارى در اين كتاب آسمانى در هر يك از اين دو شيوه موجود است.

اولا به تفكر آزاد در كليات جهان هستى ودر نظام كلى عالم ودر نظام هاى خاص مانند نظام آسمان وستارگان وشب وروز وزمين ونباتات وحيوان وانسان وغير آنها امر مى كند وبا رساترين ستايش از كنجكاوى عقلى آزاد مى ستايد وثانيا به تفكر عقلى جدلى كه معمولاً بحث كلامى ناميده مى شود مشروط به اين كه با بهترين صورتى ( بمنظور اظهار حق بى لجاجت متون باخلاق نيكو ) انجام گيرد ، امر نموده است چنان كه مى فرمايد : ﴿ ادْعُ إِلى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ (١)

پيش قدمى شيعه در تفكر فلسفى وكلامى در اسلام

كاملاً روشن است كه از روز اول كه گروه اقليت شيعه از اكثريت تسنن جدا شده پيوسته با مخالفين خود

در نظريات خاصه اى كه داشت بمحاجه مى پرداخت. درست است كه محاجه دو طرفى است ومتخاصمين هر دو در آن سهيم مى باشند ولى پيوسته شيعه جانب حمله وديگران جانب دفاع را به عهده داشته اند وپيشقدمى در تهيه وسايل كافيه مخاصمت درحقيقت از آن كسى است كه بحمله مى پردازد.

ونيز در پيشرفتى كه تدريجاً نصيب مبحث كلامى شد ودر قرن دوم واوايل قرن سوم با شيوع مذهب اعتزال باوج ترقى رسيد پيوسته علماء ومحققين شيعه كه

__________________

(١) نحل ، آيه ١٢٥

۲۱۲۱