می کرد ، «ابن ابی دُؤاد» ، قاضی مشهور دربار عباسی بود که پس از برکناری «یحیی بن اکثم» قاضی القضات شده بود. او که از شهرت وآوازه بلند علمی برخوردار بود ودر بذل وبخشش ومیزان نفوذ وقدرت در دربار عباسی با برامکه مقایسه می شد ، در «مِحْنَهُ القُرْآن» نقش مهمی داشت واز این رو برخی تصور کرده اند که بنیان گذار این نظریه او بوده است (که دیدیم چنین نیست).

در هر حال سخت گیری دولت عباسی به جایی رسید که مخالفان مورد شکنجه وآزار قرار گرفتند وزندان ها پر از آنان گردید. «احمد بن حنبل» که در دفاع از عقیده خویش پافشاری می کرد ، تازیانه خورد! (۱) ودر زمان حکومت «واثق» ، «احمد بن نصر خزاعی» به قتل رسید و «یوسف بن یحیی بُرَیطی» ، شاگرد شافعی ، مورد شکنجه قرار گرفت ودر زندان مصر درگذشت. «یعقوبی» در این باره داستان عجیبی نقل می کند. وی می نویسد :

«امپراتور روم به واثق خلیفه عباسی نامه نوشت وبه او خبر داد که اسیران بسیاری از مسلمانان در اختیار دارد ، اگر خلیفه در مقابل آن ها فدیه (سرب ها) دهد ، او حاضر است اسیران مسلمان را آزاد کند. واثق این پیشنهاد را پذیرفت ونمایندگانی به مرز فرستاد. نمایندگان خلیفه اسیران را یک یک تحویل می گرفتند وعقیده آنان را درباره مخلوق بودن قرآن می پرسیدند وتنها کسانی را که به این سؤال جواب مثبت می دادند ، می پذیرفتند ولباس وپول در اختیارشان قرار می دادند!». (۲)

این سخت گیری ها سبب نفرت مردم از معتزله گردید ، لذا وقتی که «متوکل عباسی» به خلافت رسید ، جانب اهل حدیث را گرفت وبه «محنه القرآن» خاتمه داد. ولی این بحث فوراً از رونق نیفتاد وتا مدت ها در جامعه اسلامی مطرح بود. (۲)

__________________

۱ ـ مسعودی ، مروج الذهب ، ج ۳ ، ص ۴۶۴. ۲. تاریخ یعقوبی ، ج ۳ ، ص ۲۱۵.

۲ ـ برای آگاهی بیش تر درباره بحث خلق قرآن ، علاوه بر مآخذ گذشته ، به منابع یاد شده در زیر مراجعه شود : تاریخ الخلفاء ، سیوطی ، ص ۳۰۶ ۳۱۲ ؛ ضحی الإسلام ، احمد امین ، ج ۳ ، ص ۱۵۵۲۰۷ ؛ بحوث فی الملل والنحل ، جعفر سبحانی ، ج ۲ ، ص ۲۵۲ ۲۶۹.