او را نیز به قتل رساند! باکشته شدن این قهرمان ، سپاه احزاب روحیه خود را باختند ، واز امکان هرگونه تجاوز به شهر ، به کلی ناامید شدند وقبائل مختلف هر کدام به فکر بازگشت به زادگاه خود افتادند.

آخرین ضربت را خداوند عالم به صورت باد وطوفان شدید برآنان وارد ساخت وسرانجام با ناکامی کامل ، راه خانه های خود را در پیش گرفتند. (۱) پیامبراسلام صلى‌الله‌عليه‌وآله به مناسبت این اقدام بزرگِ علی عليه‌السلام در آن روز ، به وی فرمود :

«اگر این کار تو را امروز با اعمال جمیع امت من مقایسه کنند ، بر آن ها برتری خواهد داشت ; چرا که با کشته شدن عمرو ، خانه ای از خانه های مشرکان نماند مگر آن که ذلّتی در آن داخل شد ، وخانه ای از خانه های مسلمانان نماند مگر این که عزّتی در آن وارد گشت». (۲)

محدث معروف اهل تسنن ، «حاکم نیشابوری» ، گفتار پیامبر را با این تعبیر نقل کرده است :

«لَمُبارَزَه علیِ بنِ اَبی طالِب لِعَمْرِو بنِ عَبْدِوَدّ یَوْمَ الخَنْدَقِ اَفْضَلُ مِنْ أَعمالِ اُمَّتی اِلی یَوْمِ القِیامَه». (۳)

«پیکار علی بن ابی طالب در جریان جنگ خندق با عمرو بن عبدودّ ، از اعمال امت من تا روز قیامت ، حتماً افضل است».

البته فلسفه این سخن روشن است : در آن روز ، اسلام وقرآن در صحنه نظامی برلب پرتگاه قرار گرفته بود وبحرانی ترین لحظات خود را می پیمود و

__________________

۱ ـ جریان پیکار سرنوشت ساز علی عليه‌السلام با عمرو بن عبدودّ ، علاوه بر منابع پیشین ، بااندکی تفاوت ، در کتابهای یاد شده در زیر نیز نقل شده است : الخصال ، تصحیح : علی اکبرغفاری ، ص ۵۶۰ ; السیره النبویه ، تحقیق : مصطفی السقا ، ابراهیم الأبیاری ، وعبدالحفیظ شلبی ، ج ۳ ، ص ۲۳۶ ; الکامل فی التاریخ ، ج ۲ ، ص ۱۸۱ ; الإرشاد ، ص ۵۴ ; ابن ابی الحدید ، شرح نهج البلاغه ، ج ۱۹ ، ص ۶۲ ۶۴ ; مجلسی ، محمد باقر ، بحارالأنوار ، ج ۲۰ ، ص ۲۰۳ ۲۰۶.

۲ ـ مجلسی ، همان ، ص ۲۱۶.

۳ ـ المستدرک علی الصحیحین ، تحقیق واعداد : عبدالرحمن المرعشی ، ج ۳ ، ص ۳۲.

۷۵۸۱