چنين بايد مرز توانايى عقل و برد علوم تجربى را بشناسيم و از بلند پروازيهاى بيجا خوددارى کنيم و بپذيريم که: «وَ ما أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاّ قَلِيلاً»(١).
بارى، هم واقع بينى عالمانه، و هم فروتنى حکيمانه، و هم احتياط دينى مسئولانه، اقتضاء دارد که از اظهارنظرهاى جزمى پيرامون حقايق قيامت و عالم غيب و دست زدن به تأويلات بى دليل، خوددارى کنيم مگر در حدّى که برهان عقلى و نصّ قرآنى به ما اجازه بدهد. و به هر حال، براى هر شخص مؤمنى کافى است که به صحّت آنچه از طرف خداى متعال، نازل شده ايمان داشته باشد هر چند نتواند مشخصات دقيق آنها را تعيين، و تفصيلات آنها را تبيين کند، مخصوصاً امورى که دست عقل و تجربه، از دامن حقيقت آنها کوتاه، و دانش ما نسبت به آنها نارساست.
اکنون ببينيم تا چه اندازه مى‌توانيم از راه عقل، به اوصاف و ويژگيهاى عالم آخرت و تفاوت آن با عالم دنيا پى ببريم.
ويژگيهاى عالم آخرت از ديدگاه عقل
از تأمّل در براهينى که براى ضرورت معاد، ذکر شد مى‌توان ويژگيهايى را براى جهان آخرت به دست آورد که مهمترين آنها از اين قرار است:
١- نخستين ويژگى عالم آخرت که بخصوص از برهان اوّل به دست مى‌آيد اين است که بايد ابدى و جاودانى باشد زيرا در آن برهان، بر امکان حيات ابدى و ميل فطرىِ انسان به چنين حياتى تأکيد گرديد و تحقّق آن، مقتضاى حکمت الهى دانسته شد.
٢- ويژگى ديگرى که از هر دو برهان به دست مى‌آيد و در ذيل برهان اوّل، اشاره شد اين است که بايد نظام عالم آخرت به گونه‌اى باشد که نعمت و رحمت خالص و بدون شائبه رنج و زحمت در آن تحقّق يابد تا کسانى که به اوج کمال انسانى رسيده‌اند و هيچ گونه آلودگى به گناه و انحرافى پيدا نکرده‌اند از سعادتى برخوردار شوند برخلاف ديا که چنين سعادت مطلقى را ممکن نمى‌سازد بلکه سعادتهاى دنيا، نسبى و منسوب به سختيها و رنجهاست.
__________________
١. سوره اسراء، آيه ٨٥.
