درس بدایة الحکمة

جلسه ۷: تشکيک وجود و تخصص وجود

 
۱

خطبه

۲

عبارات آغازین

۳

استدلال بر اینکه وجود، حقیقت واحده‌ای است دارای مراتب مشکک و مختلف

سخن در این بود که آیا حقیقت هستی و عینیت و واقعیت داشتن، در تمام اشیاء یک چیز است به این معنا که اگر می‌گوییم: خداوند متعال موجود است، یا اینکه آسمان موجود است، وجود در همه‌ی اینها به یک واقعیت است که همان عینیت و تحقق خارجی است یا اینکه متفاوت است یعنی در یک مورد که می‌گوییم: فلان چیز موجود است، وجود در آن یک حقیقت خاص دارد که با مورد دیگر متفاوت است.

مرحوم علامه قائل شدند که حقیقت وجود در همه‌ی موارد یکسان است با این حال مراتبش مختلف است. برای این مدعا باید دو دلیل اقامه شود. یک دلیل مبنی بر اینکه وجود، حقیقت واحده است و دیگری مبنی بر اینکه این حقیقت واحده دارای مراتب مشکک و مختلف است.

اما در مورد اینکه وجود، حقیقت واحده است می‌فرماید: سابقا گفتیم مفهوم وجود واحد است و اینک از همان مطلب استفاده می‌کنیم و می‌گوییم: مصادیق آن مفهوم نیز واحد است. به این معنا که همه‌ی موجودات یک حقیقت واحده دارند نه اینکه یک مصداق در خارج بیشتر نباشد.

سپس ایشان برهان اقامه کرده می‌فرماید: اگر قرار باشد مفهوم واحد، از حقائق متباینه بما هی متباینه انتزاع شود لازمه‌اش این است که واحد، بما هو واحد کثیر بما هو کثیر باشد. از آنجایی که واحد با کثیر متفاوت است این دو با هم قابل جمع نیستند. اگر چیزی واحد است معنایش این است که کثیر نیست و هکذا بالعکس.

سخن در اینجا از نام گذاری نیست که بدون اینکه دقت کنیم معنای آن اسم حاکی از آن است نه نامی را برای چیزی وضع کنیم. بنا بر این اگر نام آنچه در خارج است را به شکل قراردادی هستی بگذاریم، (مانند اینکه گاهی به فرد کچل، زلف علی می‌گویند) استدلالی بر آن نمی‌توان ارائه کرد. ولی گاه سخن از مفهوم و حکایت است یعنی می‌خواهیم عینیت و واقعیت چیزی را بحث کنیم. بر این اساس، آنی که در خارج است عبارت است از مفهوم هستی. همان گونه که مفهومی که از انسان خارجی در ذهن داریم عبارت است از مفهوم انسان، به همین شکل تحقق داشتن خارجی به معنای مفهوم هستی است. این به آن معنا است که این مفهوم با آنی که در خارج است یکسان است و به گونه‌ای است که وقتی آن مفهوم به ذهن می‌آید می‌گوییم به آن علم داریم و این نام گذاری قراردادی نیست.

بنا بر این اگر مفهوم واحد بخواهد از حقائل متباین که هیچ وجه اشتراکی بینشان نیست حکایت کند باید این مفهوم در عین اینکه واحد است کثیر باشد. این مفهوم اگر بخواهد از مصداق اول حکایت کند باید مفهوم آن باشد و اگر بخواهد از مصداق دوم حکایت کند باید مفهوم آن نیز باشد. وقتی مصداق دوم با مصداق اول متباین است مفهوم آن دو هم باید با هم متباین باشد بنا بر این مفهوم از یک سو واحد است و آن به سبب ادله‌ای است که سابقا ارائه کردیم و هم متفاوت است زیرا با مصادیق متباینه‌ای سر و کار دارد و این لازم می‌آی که هم واحد باشد و هم کثیر که محال است و لازمه‌ی آن این است که هم واحد باشد و هم نباشد که از باب اجتماع متناقضین می‌شود و محال است.

۴

تطبیق استدلال بر اینکه وجود حقیقت واحد مشکک دارد

والحق أنه حقیقة واحدة مشككة، أما كونه حقیقة واحدة، فلأنه لو لم یكن كذلك، لكان حقائق مختلفة متباینة بتمام الذوات، ولازمه كون مفهوم الوجود - وهو مفهوم واحد كما تقدم - منتزعا من مصادیق متباینة بما هی متباینة، وهو محال،

حق این است که وجود، حقیقت واحده است اولا و مشکک است ثانیا.

اما اینکه وجود حقیقت واحده است برای این است که اگر چنین نبود می‌بایست حقائق مختلفه‌ای بود که با تمام ذات متباین بود (همان گونه که مشاء می‌گوید) و لازمه‌ی آن این است که مفهوم وجود که یک مفهوم واحده است منتزع از مصادیق متباین بما هو متباین باشد.

بیان الاستحالة: أن المفهوم والمصداق واحد ذاتا، وإنما الفارق كون الوجود ذهنیا أو خارجیا، فلو انتزع الواحد بما هو واحد من الكثیر بما هو كثیر، كان الواحد بما هو واحد كثیرا بما هو كثیر، وهو محال

اما بیان محال بودن این است که مفهوم و مصداق ذاتا یکی هستند و الا مفهوم نمی‌توانست بیان و حاکی از مصداق باشد و صرفا یک اسم بی‌مسمی می‌شد. تنها فرقی که مفهوم با مصداق دارد این است که وجود مفهوم، ذهنی است ولی وجود مصداق، خارجی می‌باشد. بنا بر این وجود مفهوم آثار ندارد ولی وجود مصداقی آثار دارد ولی این به آن معنا نیست که ما خارج را متوجه نشده‌ایم. حال که مفهوم و مصداق واحد ذاتی هستند، اگر واحد بما هو واحد که هیچ جهت کثرت ندارد از کثیر بما هو کثیر که هیچ جهت وحدتی ندارد و حتی در بعضی از ذات هم مشترک نیستند (مانند انسان و فرس که در بعضی از ذات مشترکند) انتزاع می‌شد لازمه‌اش آن بود که واحد بما هو واحد، کثیر بما هو کثیر باشد و این امری است محال زیرا از باب اجتماع متقابلین است و معنای آن این است که هم واحد باشد و هم نباشد و یا هم کثیر باشد و هم نباشد.

۵

استدلال دوم

استدلال دوم: اگر قرار بود مفهوم واحد از حقائق متباینه بما هو متباینه انتزاع شود (لا اقل اگر بخواهد از دو حقیقت متباینه انتزاع شود) در آن چهار احتمال دارد:

احتمال اول: وقتی مفهوم وجود را انتزاع می‌کنیم اگر آن را از خصوصیت مصداق الف انتزاع کنیم، این مفهوم دیگر قابل انطباق بر مصداق باء نیست.

احتمال دوم: خصوصیت مصداق باء را اخذ می‌کنیم. واضح است در این حال مفهوم، دیگر قابل انطباق بر مصداق الف نیست زیرا خصوصیت آن را ندارد.

احتمال سوم: اگر آن را از خصوصیت هر دو مصداق انتزاع کنیم یعنی در آن مفهوم هم خصوصیت مصداق الف اعتبار شده است و هم خصوصیت مصداق باء. در این حالت در یک مفهوم، دو خصوصیت اخذ شده است. لازمه‌ی آن این است که این مفهوم هیچ مصداقی نداشته باشد زیرا مصداق الف فقط یک خصوصیت داشت ولی در مفهوم ما دو خصوصیت اخذ شده است بنا بر این قابل انطباق بر مصداق الف نیست و هکذا در مورد مصداق باء.

احتمال چهارم: اگر هم بگویید: خصوصیت مصداق الف و باء هیچ کدام اعتبار نشده است بلکه از وجه مشترک این دو مصداق، آن مفهوم را انتزاع می‌کنیم این خلف است زیرا فرض این است که آن دو مصداق به تمام ذات متباین هستند و هیچ وجه اشتراک و جامعی در آنها وجود ندارد.

حال بالبداهه می‌دانیم چنین مفهومی وجود دارد پس وقتی هیچ یک از جهات فوق صحیح نشد پس مصداق وجود دارای حقیقت واحده است و به سبب همان جهت وحدت است که مفهوم وجود از همه‌ی آنها انتزاع می‌شود.

۶

تطبیق استدلال دوم

وأیضا، لو انتزع المفهوم الواحد بما هو واحد من المصادیق الكثیرة بما هی كثیرة.

بیان دیگر برای استحاله‌ی انتزاع مفهوم واحد از مصادیق متباین بما هی متباین این است که اگر قرار بود که مفهوم واحد بما هو واحد یعنی مفهومی که هیچ جهت کثرتی در آن نیست از مصادیق کثیر بما هو کثیر (که مشائیون می‌گویند) انتزاع شود در آن چهار احتمال است:

فإن اعتبر فی صدقه خصوصیة هذا المصداق لم یصدق على ذلك المصداق

یا در صدق آن مفهوم، خصوصیت مصداق الف شرط می‌شود. در این حال دیگر آن مفهوم بر مصداق باء قابل صدق نخواهد بود.

وإن اعتبر فیه خصوصیة ذاك لم یصدق على هذا،

اگر در این مفهوم خصوصیت مصداق باء اخذ شود دیگر آن مفهوم بر مصداق الف صادق نخواهد بود.

وإن اعتبر فیه الخصوصیتان معا لم یصدق على شئ منهما،

اگر در آن مفهوم خصوصیات هر دو مصداق اخذ شده باشد دیگر آن مفهوم نمی‌تواند بر هیچ یک از مصادیق منطبق شود زیرا مفهوم در این حال چیزی است که در آن دو خصوصیت اخذ شده است ولی در مصداق آنها فقط یک خصوصیت وجود دارد.

وإن لم یعتبر شئ من الخصوصیتین - بل انتزع من القدر المشترك بینهما - لم یكن منتزعا من الكثیر بما هو كثیر، بل بما هو واحد، كالكلی المنتزع من الجهة المشتركة بین الأفراد الصادق على الجمیع، هذا خلف

و اگر در مفهوم، هیچ یک از خصوصیات‌ها اخذ نشود بلکه مفهوم از قدر مشترک بین این دو مصداق انتزاع شود در این حال مفهوم از کثیر بما هو کثیر انتزاع نشده است بلکه از کثیر بما هو واحد انتزاع شده است (زیرا این کثیرها جهت جامعی دارند.)

این همانند کلی ای مانند انسان است که از جهت مشترک بین افراد انتزاع شده است که همان حیوان ناطق بودن و انسان بودن است. در این حال خصوصیات خاص هر مصداق را کنار می‌زنیم و به آنچه همه در آن مشترک هستند تمسک کنیم. در این حال، مفهوم از کثیر بما هو واحد اخذ شده است و این خلاف فرض است زیرا فرض این است که این وجودات هیچ جهت مشترکی ندارند.

بنا بر این اگر کسی بخواهد قائل شود که وجودات، حقائق متباینه‌اند باید یکی از احتمالات فوق را در مورد وجود قائل شود که همه به محال منجر می‌شود. نتیجه اینکه نباید بتوانیم مفهوم وجودی که صادق بر همه است وجود داشته باشد و این بر خلاف بداهت است در نتیجه وجود، حقائق متباینه نیست.

۷

دلیل بر اینکه وجود که حقیقت واحده است مشکک است

اما دلیل بر اینکه وجود که حقیقت واحده است مشکک است.

این همان چیزی است که مشاء در دلیل خود به آن اشاره کرده بود مشاء می‌گفت: هر وجودی کمالات و آثاری دارد که وجود دیگر آن را ندارد. ما در آنجا گفتم که این دلیل اعم از مدعی است. به هر حال آن دلیل به نفع ما است و اثبات می‌کند که وجودات حقیقت‌های واحده و یکسان نیستند. به عبارت دیگر ثابت کردیم که وجودات دارای حقیقت واحده‌اند و اگر الآن ثابت کنیم که مراتب مختلف دارد مدعای ما کاملا ثابت می‌شود.

۸

تطبیق دلیل

وأما أن حقیقته مشككة، فلما یظهر من الكمالات الحقیقیة المختلفة التی هی صفات متفاضلة غیر خارجة من الحقیقة الواحدة، كالشدة والضعف، والتقدم والتأخر، والقوة والفعل، وغیر ذلك،

اما اینکه وجود حقیقت مشککه دارد به سبب ظهور کمالات حقیقیه‌ی مختلفه‌ای است که این وجودات دارند. کمالاتی که یکی بر دیگری برتری دارد و این صفات خارج از حقیقت هستی نیست زیرا غیر از هستی چیزی نیست. مانند اینکه وجودی شدید است مانند صورت و وجود دیگری ضعیف است مانند ماده‌ای که در سایه‌ی صورت موجود است. یا مثلا یک وجود مانند علت مقدم است و وجودی دیگر مانند معلول مؤخر است و یا یک وجود مانند دانشمند، کمالاتی را بالفعل دارد و وجود دیگری مانند کودک، آن کمالات را بالقوة دارد.

فهی حقیقة واحدة متكثرة فی ذاتها، یرجع فیها كل ما به الامتیاز إلى ما به الاشتراك، وبالعكس، وهذا هو التشكیك

با توجه به هر دو دلیل (هم اینکه وجود، حقیقت واحده است و هم اینکه مشکک است.) ثابت می‌شود که حقیقت وجود، حقیقت واحده است که کثرت مال ذات خودش است نه اینکه از خارج به آن افاضه شده باشد. به این معنا که هرچیزی که با آن امتیاز حاصل می‌شود خودش هستی است و این هستی فی نفسه ما به الاشتراکا است. به عبارت دیگر ما به الامتیاز از جنس ما به الاشتراک است و هر دو هستی هستند.

معنای تشکیک چیزی غیر از این نیست که یک حقیقت، واحد باشد و در عین حال کثرت واقعی در آن وجود داشته باشد.

۹

فصل ششم: تخصص وجود

الفصل السادس فی تخصص الوجود:

این بحث در مورد چیزهایی است که وجود به وسیله‌ی آنها تعین پیدا می‌کند. واضح است که حقیقت هستی در مقابل نیستی و در مقابل ماهیت که امری است اعتباری، حقیقتی است واقعی، عینی و متعین.

این تعین به خود ذاتش است و کل هستی و عالم هستی در مقابل عالم نیستی (هرچند نیستی عالَم ندارد) به خودش تعین دارد و هستی قائم بالذات است. به عبارت دیگر وقتی کل هستی را در نظر می‌گیریم، دیگر نمی‌تواند علت داشته باشد زیرا این علت نمی‌تواند در درون خودش باشد بلکه باید خارج باشد و فرض این است که ما خارج از جهان هستی دیگر چیزی نداریم و خارج از آن فقط نیستی وجود دارد.

این یکی از مقدماتی است که در برهان صدیقین از آن استفاده می‌شود و می‌گویند هر کس به عالَم هستی توجه کند به وجود باری تعالی پی می‌برد. بنا بر این یا همه باید واجب باشند که برهان توحید و بداهت آن را نفی می‌کند (زیرا بدیهی است که همه‌ی موجودات واجب نیستند و الا هر کسی می‌بایست از اول می‌بود) از این رو لا اقل یک واجب باید در آن باشد.

تعین قسم دوم، تعین مراتبی است که در درون این هستی است. یعنی هر مرتبه‌ای از مراتب هستی خودش یک تعین خاص خود را دارد. وجود عقل، وجود ملک و وجود انسان هر کدام یک وجود متعین است.

تعین هر مرتبه باز به هستی همان مرتبه بر می‌گردد. بنا بر این این مراتب هم تعین خود را از خارج نگرفته‌اند زیرا خارج از هستی چیزی وجود ندارد.

قسم سومی از تعین نیز وجود دارد که تعین به ماهیات است یعنی اگر در میان هستی‌ها یکی انسان است یکی فرس و یکی ماه و دیگری ستاره به سبب آن است که از هر کدام از آنها یک ماهیتی انتزاع می‌شود که غیر از ماهیت دیگری است. ماهیات بالذات با هم متباین هستند و کثرت ذاتا مال ماهیات است. این کثرت که موجب می‌شود چیستی هر چیز با چیستی دیگری متفاوت باشد خود حاکی از تعین هر یک از آنها است که موجب شده است یکی وجود متعین انسانی شود و دیگری وجود متعین فرسی.

این تعین‌های سه گانه مانعة الجمع نیست بلکه مانعة الخلو است یعنی هر هستی که در نظر بگیریم باید تعین داشته باشد و هستی همواره با تعین مساوی است. این تعین به یکی از سه راه فوق حاصل می‌شود و یا از دو راه از این سه راه حاصل می‌شود. ولی امکان ندارد هیچ یک از آن سه راه موجود نباشد.

۱۰

تطبیق تخصص وجود

الفصل السادس فی ما یتخصص به الوجود تخصص الوجود بوجوه ثلاثة.

این فصل در مورد چیزی است که وجود به آن تخصص می‌یابد. و تخصص وجود بر سه وجه است (باید تخصص گفت نه تخصیص. تخصص به معنای تعین و خاص شدن است.)

أحدها: تخصص حقیقته الواحدة الأصیلة بنفس ذاتها القائمة بذاتها.

اولین وجه تخصص حقیقت واحد و اصیل وجود است همان حقیقتی که در مقابل ماهیت است که به این معناست که وجود ذاتش قائم به خودش می‌باشد. این حقیقت واحده به معنای کل جهان هستی است؛ کل آنچه دارای مراتب و تشکیکات است. تعین را از چیز دیگری اخذ نکرده است و به این گونه نیست که خودش امری مبهم باشد و تعین را از جای دیگری گرفته باشد. این تخصص از ناحیه‌ی خودش است زیرا غیر از هستی چیزی نیست تا هستی به آن قائم باشد.

وثانیها: تخصصها بخصوصیات مراتبها، غیر الخارجة عن المراتب.

وجه دوم تخصص حقیقت واحده به خصوصیات مراتب آن حقیقت واحده است. یعنی داخل همان حقیقت واحده، یکی در مرتبه‌ی اعلی است و یکی در مرتبه‌ی ادنی و بسیاری در مراتب متوسطه‌اند. تعین و تخصص هر کدام به بودن در همان مرتبه است. اگر یک وجود، وجود هزار درجه‌ای است همان خصوصیت هزار درجه‌ای بودن تعین بخش آن است. در بحث تشکیک خواندیم که خصوصیات چیزی خارج از حقیقت هستی نیستند.

وثالثها: تخصص الوجود بإضافته إلى الماهیات المختلفة الذوات وعرضه لها، فیختلف باختلافها بالعرض

سومین وجه برای تخصص وجود، تخصص آن به ماهیات است. این قسم چیزی است که از همه چیز راحت‌تر به ذهن می‌آید و از همه‌ی مراتب تخصص نیز ضعیف‌تر است. در این حال هم تخصص وجود به خودش است نه به ماهیت زیرا یک امر اعتباری نمی‌تواند تخصص بخش برای یک امری اصیل باشد. بنا بر این این قسم، در واقع تخصص به حساب نمی‌آید زیرا ماهیات چیزی مستقل نیست و صرف اعتبار ذهنی است و امر اعتباری نمی‌تواند تخصص بخش یک امر عینی باشد. بنا بر این قسم سومی در کار نیست و هر چه هست همان تخصص در دو قسم اول و دوم می‌باشد.

ماهیات صرفا از تخصص وجودات حاکی است. اینکه از یک وجود یک ماهیت انتزاع می‌کنیم و از وجود دیگر، ماهیت دیگر به سبب آن است که هر کدام یک وجودی است متعین و غیر از دیگری است و ماهیت صرفا از آن تعین حکایت می‌کند.

به هر حال چون ماهیت مانند انسان بر وجودی حمل می‌شود و عارض بر آن می‌شود گفته می‌شود که هر وجودی تعین و تخصص خاصتی دارد و وجود به اختلاف ماهیت مختلف می‌شود. البته این اختلاف که از ناحیه‌ی ماهیت حاصل می‌شود اختلاف ذاتی نیست. ذات هستی هرگز مختلف نیست. اختلاف مزبور به سبب اختلاف ماهیات است.

به عبارت دیگر، ماهیات که ذاتا با هم اختلاف دارند موجب می‌شود که موجدات بالعرض با هم مختلف شوند.

۱۱

دفع یک اشکال

حال این مسأله که وجود عارض بر ماهیت می‌شود ایجاد مشکلی کرده است. مستشکل می‌گوید اگر وجود بر ماهیت عارض می‌شود و شما می‌گویید: الانسان موجود این بدان معنا است که وجود برای ماهیت ثابت می‌شود همان گونه که وقتی می‌گویید: الانسان کاتب به این معنا است که کتابت برای انسان ثابت است. بنا بر این مفاد قضیه‌ی الانسان موجود، ثبوت یک شیء برای شیء دیگری است (ثبوت موجود که محمول است برای شیء دیگر که موضوع است.)

حال که این گونه شد یگ قانون دیگری خود را عرضه می‌کند که عبارت است از: ثبوت شیء لشیء فرع ثبوت المثبت له. یعنی ثابت شدن یک چیز برای چیز دیگر فرع این است که خود آن چیز ثابت باشد و وجود داشته باشد. بنا بر این ثبوت محمول برای موضوع فرع بر این است که موضوع ثبوت داشته باشد.

حال اگر انسان هست، این سؤال است که هستی آن به چه کیفیتی است آیا همان هستی محمول را دارد و به خاطر اینکه همین را دارد همان محمول بر آن حمل می‌شود؟ یعنی موضوع در رتبه‌ی سابقه (زیرا اول موضوع باید باشد تا بعد محمول بر آن بار شود.) همان وجودی است که در رتبه‌ی لاحقه وجود دارد؟

اگر چنین باشد لازمه‌اش این است که وجود، متقدم بر خودش باشد این به تناقض می‌انجامد یعنی انسان هم باید باشد و هم نباشد.

اگر هم بگویید که وجود برای انسان ثابت می‌شود ولی انسان به همان وجود ثابت نیست بلکه به وجود دیگری ثابت است. یعنی انسان یک وجودی دارد که چون موجود است می‌توان آن وجود محمول را برای آن ثابت کرد. در این شق این اشکال وارد است که می‌پرسیم انسان آن وجودی را که دارد چگونه برایش ثابت شده است. همان وجود هم از باب ثبوت شیء لشیء است و همان وجود هم اگر بخواهد بر انسان ثابت شود فرع بر این است که انسان وجود داشته باشد و این سلسله تا آخر ادامه داد و تسلسل نیز محال می‌باشد.

بنا بر این انسان قبل از اینکه وجود برایش ثابت شود نمی‌تواند وجود داشته باشد چون اگر بخواهد به وسیله‌ی همان وجود محمول موجود شود دور است و اگر بخواهد به وسیله‌ی وجود دیگری موجود شود به تسلسل می‌انجامد.

مرحوم علامه قبل از اینکه این اشکال پیش آید می‌فرماید: قضیه‌ی الانسان موجود با قضیه‌ی زید کاتب فرق دارد. هر چند هر دو قضیه‌ی حملیه است ولی یکی از آنها هلیه‌ی بسیطه است و دیگری هلیه‌ی مرکبه. مفاد یکی ثبوت شیء است و مفاد دیگری ثبوت شیء لشیء است. وقتی می‌گویید: الانسان موجود یعنی انسان هست ولی وقتی می‌گویید: زید کاتب یعنی زیدی که خودش یک چیزی است شیء دیگری که عبارت است از کتابت برای او ثابت است.

اگر محمول، موجود باشد این از باب ثبوت الشیء است و به آن هلیه‌ی بسیطه می‌گویند ولی اگر محمول، غیر از وجود باشد از باب ثبوت شیء لشیء است و به آن هلیه‌ی مرکبه می‌گویند.

ما نحن فیه هم از همان باب است که محمول در آن وجود است بنا بر این از باب ثبوت شیء است و مشمول آن قاعده نیست که می‌گوید: ثبوت شیء لشیء فرع ثبوت المثبت له. زیرا سخن از ثبوت شیء است نه ثبوت شیء لشیء.

كونه حقائق متباينة فلاختلاف آثارها ، وأما كونها متباينة بتمام الذوات فلبساطتها ، وعلى هذا يكون مفهوم الوجود المحمول عليها ، عرضيا خارجا عنها (١) لازما لها.

والحق أنه حقيقة واحدة مشككة ، أما كونها حقيقة واحدة فلأنه لو لم تكن كذلك ، لكانت حقائق مختلفة متباينة بتمام الذوات ، ولازمه كون مفهوم الوجود وهو مفهوم واحد كما تقدم (٢) ، منتزعا من مصاديق متباينة بما هي متباينة وهو محال ، بيان الاستحالة أن المفهوم والمصداق واحد ذاتا ، وإنما الفارق كون الوجود ذهنيا أو خارجيا ، فلو انتزع الواحد بما هو واحد من الكثير بما هو كثير ، كان الواحد بما هو واحد كثيرا بما هو كثير وهو محال.

وأيضا لو انتزع المفهوم الواحد بما هو واحد ، من المصاديق الكثيرة بما هي كثيرة ، فإما أن تعتبر في صدقه خصوصية هذا المصداق ، لم يصدق على ذلك المصداق ، وإن اعتبر فيه خصوصية ذاك لم يصدق على هذا ، وإن اعتبر فيه الخصوصيتان معا لم يصدق على شيء منهما ، وإن لم يعتبر شيء من الخصوصيتين ، بل انتزع من القدر المشترك بينهما ، لم يكن منتزعا من الكثير بما هو كثير بل بما هو واحد ، كالكلي المنتزع من الجهة المشتركة بين الأفراد ، الصادق على الجميع هذا خلف.

وأما أن حقيقته مشككة ، فلما يظهر من الكمالات الحقيقية المختلفة ، التي هي صفات متفاضلة ، غير خارجة (٣) عن الحقيقة الواحدة كالشدة والضعف ، والتقدم والتأخر والقوة والفعل وغير ذلك ، فهي حقيقة واحدة متكثرة في

__________________

(١) اذ لو كان داخلا ، كان جزءاً ؛ وينافي ذلك البساطة ـ منه دام ظله.

(٢) في الفصل الثاني

(٣) اذ لو كانت خارجة من حقيقة الوجود ، كانت بالطلة ، لانحصار الأصالة في الوجود ـ منه دام ظله.

ذاتها ، يرجع فيها كل ما به الامتياز إلى ما به الاشتراك ، وبالعكس وهذا هو التشكيك.

الفصل السادس

في ما يتخصص به الوجود

تخصص الوجود بوجوه ثلاثة ، أحدها تخصص حقيقته الواحدة الأصلية ، بنفس ذاتها القائمة بذاتها ، وثانيها تخصصها بخصوصيات مراتبها ، غير الخارجة عن المراتب ، وثالثها تخصص الوجود ، بإضافته إلى الماهيات المختلفة الذوات ، وعروضه لها فيختلف باختلافها بالعرض.

وعروض الوجود للماهية وثبوته لها ، ليس من قبيل العروض المقولي ، الذي يتوقف فيه ثبوت العارض على ثبوت المعروض قبله ، فإن حقيقة ثبوت الوجود للماهية هي ثبوت الماهية به ، لأن ذلك هو مقتضى أصالته واعتباريتها ، وإنما العقل لمكان أنسه بالماهيات ، يفترض الماهية موضوعه ، ويحمل الوجود عليها وهو في الحقيقة من عكس الحمل.

وبذلك يندفع الإشكال ، المعروف في حمل الوجود على الماهية ، من أن قاعدة الفرعية أعني أن ، ثبوت شيء لشيء فرع ثبوت المثبت له ، توجب ثبوتا للمثبت له قبل ثبوت الثابت ، فثبوت الوجود للماهية يتوقف على ثبوت الماهية قبله ، فإن كان ثبوتها عين ثبوته لها ، لزم تقدم الشيء على نفسه ، وإن كان غيره توقف ثبوته لها على ثبوت آخر لها ، وهلم جرا فيتسلسل.

وقد اضطر هذا الإشكال بعضهم إلى القول ، بأن القاعدة مخصصة بثبوت الوجود للماهية ، وبعضهم إلى تبديل الفرعية بالاستلزام ، فقال الحق أن