دو. جمله با فعل تامّ متعدّی معلوم = نهاد (فاعل) + مفعول + فعل :

انقلاب اسلامی ایران ، نظم بین المللی دهکده جهانی را درهم ریخته است. (١)

سه. جمله با فعل ربطی = نهاد (مُسندٌالیه) + مسند + فعل :

سپیدای نگاه تو مشعلدار مشرق ها است. (٢)

باید دانست که هر یک از این سه دسته ، معمولا اجزایی می پذیرند از قبیل متمِّم ، قید ، بدل ، ومضافٌ الیه. نمونه ای از افزایش این اَجزا را در مثال ابتدای همین بخش دیدید.

هنگامی که جمله دارای اَجزا نیز باشد ، ترتیب معمولی ارکان واجزای جمله از این قرار است :

نهاد ووابسته هایش + مفعول ووابسته هایش + متمّم ووابسته هایش + وابسته های فعل + فعل.

مثال :

علی (علیه السلام) ، اَبَر مرد تاریخ ، گُلِ هستی اش را در ظلمتِ شب مظلومانه به خاک سپرد.

نهاد : علی

وابسته نهاد (بدل) : اَبَر مرد تاریخ (مضاف ومضافٌ الیه)

مفعول : گُل

وابسته مفعول : هستی اش (مضافٌ الیه)

متمِّم : ظلمت

وابسته متمِّم : شب (مضافٌ الیه)

وابسته فعل : مظلومانه (قید)

فعل : به خاک سپُرد

آنچه در بالا گفته شد ، تقریباً صورتی پذیرفته شده است. امّا درباره قید باید گفت که مکان قید در جمله معمولاً تابع چهار عامل است ونمی توان قاطعانه مکانی معین را برای آن در نظر گرفت. آن چهار عامل عبارتند از : ضوابط دستور زبان ، ذوق ادبی ، سَبْک نوشته ، وتأکید مورد نظر نویسنده. به این جمله بنگرید :

در حیات رسول خدا ، چند بار هجرت صورت گرفت. (٣)

مکان قید را در این جمله از هر چهار جنبه مزبور بررسی می کنیم :

١. ضوابط دستور زبان : از این لحاظ ، قید می تواند در آغاز جمله یا پیش از «هجرت» ویا پس از آن باشد.

__________________

١ ـ نظم نوین جهانی وراه فطرت / ١٨.

٢ ـ نافله ناز / ٩٩.

٣ ـ بُعد اجتماعی اسلام / ٦٩.

۳۹۱۱