چهار. وجه شَبَه : آرام در رفت وآمد بودن.
تشبیه های زیبا ولطیف ، هم کلام را رونق وجلا می بخشند وهم اندیشه های سخنور را آسان تر به خواننده انتقال می دهند. آثار نویسندگان بزرگ ، سرشار از این گونه تشبیه ها است :
ای حافظ! سخن تو چون ابدیت بزرگ است ، زیرا آن را آغاز وانجامی نیست. کلام تو چون گنبد آسمان تنها به خود وابسته است … تو چون آن کشتی ای که مغرورانه باد در بادبان افکنده ، سینه دریا را می شکافد وپا بر سر امواج می نهد. ومن مانند آن تخته پاره ام که سیلی خور امواج اقیانوسم. (١)
نهج البلاغه کتابی است برای امروز وفردا وفرداهای دیگر؛ برای این نسل وهمه نسل های آینده. اثری است به درخشندگی آفتاب ، به لطافت گل ، به قاطعیت صاعقه ، به غرّش طوفان ، به تحرّک امواج ، … وبه بلندی ستارگان دوردست در اوج آسمان ها. (٢)
تشبیه می تواند یاری دهنده ایجاز باشد. آن گاه که به جای جمله های فراوان ، تنها از یک جمله استفاده کنیم ، ایجاز را رعایت کرده ایم؛ وزمانی می توان یک جمله را جایگزین چندین جمله کرد که بتواند با رسایی وزیبایی پیام آن چند جمله را منتقل کند. در جمله زیر ، نویسنده با یک تشبیه دقیق ولطیف ، از توضیحات چند جمله ای بی نیاز شده وفضایی بسیار تماشایی فراهم کرده است :
یک تک بوته کوتاه مغیلان وسط یک بیابان دراز ، یک قصیده بلند است. (٣)
همان نویسنده با این تشبیه بسیار قوی ، نشان می دهد که ترس زودگذر چه طعمی دارد؛ طعمی که با چندین وچند جمله وعبارت توضیحی نیز به مذاق خواننده منتقل نمی شود :
ترس سایه ای گذرا بر خاطرم افکند ، همچون گذرِ سایه گنجشکِ دیر کرده ای در نیمه روز چلّه تابستان بر دشتی بایر. (٤)
متن زیر یک سوگ نوشته است. ببینید نویسنده با چه قدرتی از تشبیه استفاده کرده تا مرگ را تصویر کند. چندین تشبیه مناسب ومنطبق با مضمون ، در این متن به چشم می خورند :
دیروز سهراب سپهری مرد. آفتاب که غروب کرد او را هم با خود برد. درباره مرگ دوست چه می توان گفت؛ مرگی که مثل آفتاب بالای سرمان ایستاده وبا چشم های گرسنه وهمیشه بیدار نگاهمان می کند. یکی را هدف می گیرد وبر او می تابد وذوب می کند وکنارمان خالی می شود. مرگی که مثل زمین ، زیر پایمان دراز کشیده ویک وقت دهن باز می کند. پیدا بود که مرگ مثل خون
__________________
١ ـ منتخبی از زیباترین شاهکارهای شعر جهان / ١٨٩ ١٩١ (یوهان ولفگانگ گوته).
٢ ـ (آیت اللّه) ناصر مکارم شیرازی : چرا نهج البلاغه این همه جاذبه دارد؟ ، یادنامه کنگره هزاره نهج البلاغه ، بنیاد نهج البلاغه ، ١٣٦٠ ، ص ١٨٣.
٣ ـ خسی در میقات / ١٩٠.
٤ ـ نفرین زمین.
