جناس بر دو گونه است : جناس کامل (= تام) وجناس ناقص. در جناس کامل ، دو کلمه در لفظ ، نوع وتعداد حروف ، وهیأت وترتیب یکسانند. در جناس ناقص ، کلمات ، قدری با هم متفاوتند ، خواه از لحاظ اِعراب وخواه نوع وتعداد حروف. دو واژه قَلْب (= دل) وقَلْب (= تقلّبی) در جمله زیر با یکدیگر جناس کامل دارند :

قلب نازنین خویش را به سکّه قلب مفروش!

دو واژه گِل وگُل در جمله زیر جناس ناقص دارند :

خوشا یاد آنگُلهای بهشتی که هشت سال گِل این سرزمین را گلاب پاشیدند.

در همین جمله ، گُل وگُلاب ، جناس مرکّب دارند ، زیرا یکی ساده است ودیگری مرکّب. اقسام دیگری از جناس نیز در علم بدیع معرّفی شده اند که مشتاقان باید در جای خویش ، آنها را بجویند.

واینک نمونه هایی از جناس در نثر پارسی :

در دیده دشمنان خار وبر روی دوستان خال بود. (١)

دمار از وجود مار برآورد. (٢)

بی رحم ، به زخم چوب از مسلمانان زر می ستدند. (٣)

تا بدان سبب ، لوای اسلام افراخته تر شود وشمع دین افروخته تر. (٤)

دریغ است از این مصراع زیبا نیز یاد نشود. این مثال به روشنی نشان می دهد که صنعت های بدیعی تنها برای آراستنِ سخن نیستند ، بلکه اگر درست به کار گرفته شوند ، در استواری واستحکام ورسایی آن نیز بسیار اثر دارند. در این مصراع ، یک جناس ساده ودلنشین تصویری زیبا آفریده است که در قاب آن ، می توان مُراد ساده شاعر را بسی ظریف وهنرمندانه نشاند :

جلد سخنم دارد شیرازه شیرازی

(امیرخسرو دهلوی)

دو. لَفّ ونَشْر (٥) : آوردن چند واژه با چند معنی با نوعی توالی ونظم خاص ، به گونه ای که بتوان هر معنی را با واژه متناسب خویش مربوط ساخت. مثلا در این جمله ، لفّ ونشر به شیوه مرتّب آمده است ، زیرا شستن با اشک متناسب است وسوزاندن با آه :

با اشک وآه ، می توان غبار دل را شست وخرمن گناه را سوزاند.

__________________

١ ـ کلیله ودمنه / ١٢١.

٢ ـ مرزبان نامه. ٤٠

٣ ـ راحه الصّدور / ٣١.

٤ ـ تاریخ جهانگشای جوینی ، ١ / ٩.

٥ ـ epanados

۳۹۱۱