جلوه بخشیده است. شعر ، موعظه ها ومادّه تاریخ ها را عرضه داشته وموسیقی هم برای آن که از دیگر هنرها باز نمانَد ، در صدای مؤذّن وبانگ قاری وواعظ مجال جلوه گری یافته است. حتّی صنعت های دستی هم برای تکمیل وتزیین این مجموعه اِلاهی به میدان آمده اند. فرش های عالی ، پرده های گرانبها ، قندیل های درخشان ، منبّت کاری ها ، ومَلیله دوزی ها نیز در تکمیل زیبایی وعظمت مسجد نقش خود را ادا کرده اند.

بدین گونه ، مظاهر گوناگون فرهنگ وهنر اسلامی ، در طی قرن های دراز ، چنان در بنای مسجد مجال بروز یافته است که امروز یک مورّخ دقیق وروشن بین می تواند تنها از مطالعه در مساجد ، تصویر روشنی از تمدّن وتاریخ اقوام مسلمان عالم را پیش چشم خویش مجسّم کند. (١)

انتخاب عنوان مناسب

گرچه از لحاظ منطقی ، «عنوان» اثر نه در مَطلع جای می گیرد ونه در متن ومقطع ، نقش آن در اثر گاه از این هر سه بیش تر است؛ زیرا نخستین قطعه هر نوشته است که خواننده با آن رویارو می شود. اگر بتوانیم عنوانی مناسب برای اثر خود برگزینیم ، خواه یک کتاب باشد وخواه یک مقاله یا هر اثر کوتاه وبلند دیگر ، خود را چند قدم به موفّقیت در نویسندگی نزدیک کرده ایم. شیوه های موفّق در انتخاب عنوان مناسب ، به تمامت ، قابل شمارش نیستند. در این جا از شش شیوه موفّق انتخاب عنوان یاد می کنیم :

١. استفاده از آیات قرآن ، خواه از عین الفاظ آنها وخواه از واژه های برگرفته آنها ، مانند نون والقلم (داستانی از جلال آل احمد) وتنفّس صبح (مجموعه شعری از قیصر امین پور).

٢. انتخاب مصراع یا بخشی از یک شعر ، مانند چون سبوی تشنه (٢) (کتابی از دکتر محمّد جعفریاحقّی) وبحر در کوزه (کتابی از دکتر عبدالحسین زرّین کوب) وتماشاگه راز (کتابی از استاد شهید مرتضی مطهّری).

٣. گزینش یک مَثَل ، مانند از ماست که بر ماست (داستانی از محمّد علی جمال زاده) واَمان از دوغ لیلی (نوشته ای از علی اکبر دهخدا).

٤. انتخاب تعابیر متناقض نما ، مثل روشن تر از خاموشی (یک مجموعه شعر معاصر) وخفتگان بیدار (نوشته ای درباره اصحاب کهف).

٥. استفاده از قلب وعکس ، مثل آزادی مجسّمه (سفرنامه ای از دکتر محمّد علی اسلامی ندوشن).

٦. به کاربردن یک سؤال ، مانند مزار زهرا (علیها السلام) کجا است؟

__________________

١ ـ از چیزهای دیگر; مقاله مسجد : جلوه گاه هنر اسلامی.

٢ ـ بعداً این نام به جویبار لحظه ها تغییر یافته است.