فکری بی تأثیر نبودند ، اما ریشه این آزادی در تعلیمات اسلام بود ، به طوری که اگر هم عباسیان می خواستند از آن جلوگیری کنند ، نمی توانستند.
۲. محیط آن روز اسلامی ، یک محیط کاملاً مذهبی بود ومردم تحت تأثیر انگیزه های مذهبی بودند. تشویق های پیامبر اسلام به کسب علم وتشویق ها ودعوت های قرآن به علم وتعلم وتفکر وتعقل ، عامل اساسی این نهضت وشور وشوق بود.
۳. اقوام ومللی که اسلام را پذیرفته بودند ، نوعاً دارای سابقه فکری وعلمی بودند وبعضاً همچون نژاد ایرانی (که از همه سابقه ای درخشان تر داشت) ومصری وسوری ، از مردمان مراکز تمدن آن روز به شمار می رفتند. این افراد به منظور درک عمیق تعلیمات اسلام ، به تحقیق وجستوجو وتبادل نظر می پرداختند.
۴. تسامح دینی یا همزیستی مسالمت آمیز با غیرمسلمانان مخصوصاً هم زیستی با اهل کتاب. مسلمانان ، اهل کتاب را تحمل می کردند واین را برخلاف اصول دینی خود نمی دانستند در آن زمان اهل کتاب ، مردمی دانشمند ومطلع بودند. مسلمانان با آنان برخورد علمی داشتند واین ؛ خود بحث وبررسی ومناظره را به دنبال داشت. (۱)
برخورد فِرَق ومذاهب
عصر امام صادق عليه‌السلام ، عصر برخورد اندیشه ها وپیدایش فرق ومذاهب مختلف نیز بود. در اثر برخورد مسلمین با عقاید وآرای اهل کتاب ونیز دانشمندان یونان ، شبهات واشکالات گوناگونی پدید آمده بود.
در آن زمان فرقه هایی همچون : معتزله ، جبریه ، مرجئه ، غُلات (۲) ، زنادقه (۳) ،
__________________
۱ ـ (شهید) مطهری ، مرتضی ، سیری در سیره ائمّه اطهار عليهم‌السلام ، ص ۱۴۲۱۶۰ (باتلخیص واقتباس).
۲ ـ حیدر ، اسد ، الإمام الصادق والمذاهب الأربعه ، ج ۲ ، ص ۱۱۳۱۲۶.
۳ ـ زنادقه منکران خدا وادیان بودند وبا علوم وزبان های زنده آن روز نیز ناآشنا نبودند.
