زمان یعنی یونان وروم رواج داشت ، وچون لغو چنین پدیده گسترده ای به یکباره مقدور نبود ، اسلام از راه های مختلفی زمینه لغو تدریجی آن را فراهم ساخت. بدین ترتیب که از یک طرف راه های برده گیری را تقلیل داده آن را محدود ساخت. از طرف دیگر آزادسازی بردگان را کفاره بسیاری از گناهان وخطاها وترک واجبات قرار داد واز این رهگذر وسائل آزادی آنان را فراهم ساخت. از طرف سوم پیامبر اسلام به مسلمانان توصیه کرد که با بردگان (همچون عضوی از خانواده) رفتار انسانی داشته باشند ودستور داد صاحبان بردگان از غذاهایی که خود می خورند واز لباس هایی که خود می پوشند ، به آنان بدهند.

از این گذشته ، آزادسازی بردگان را آن چنان دارای ارزش وثواب وفضیلت معرفی کرد که در روایات ما بسیاری از اعمال صالح ، از نظر کثرت ثواب وفضیلت ، به آزاد کردن بردگان تشبیه گشته واز این طریق مسلمانان به این کار تشویق شده اند. مجموع این ها دیدگاه اسلام را در مورد بردگی تا حدی روشن می سازد. (۱) برخورد خاص وظریف اسلام وپیشوایان آن با مسئله برده وبرده داری را باید از این دیدگاه تحلیل کرد.

باری ، در بررسی زندگانی امام چهارم نیز موضوع آزادسازی بردگان به چشم می خورد ، اما دامنه وسطح این عمل به حدی وسیع است که تنها با محاسبات بالا قابل توجیه نیست وبه نظر می رسد که امام چهارم در این کار انگیزه های والاتری داشته است. دقت در این زمینه نشان می دهد که امام از این اقدام نظر تربیتی وانسانی داشته است ، بدین معنا که بردگان را خریداری کرده مدتی تحت آموزش وتربیت قرار می داد وسپس آزادشان می کرد وآنان به صورت انسان های نمونه به

__________________

۱ ـ در این زمینه رجوع کنید به : ایرجی ، محمد صادق ، بردگی در اسلام ، پایان نامه درجه لیسانس مؤلف از دانشگاه تهران.

۷۵۸۱