اگر عکس العملی را که مسلمانان در برابر سیاست عثمان وعمّال وی از خود نشان دادند ، با روشی که در برابر سیاست معاویه در پیش گرفتند مقایسه کنیم ، آثار شوم این سیاست شیطانی را در جامعه اسلامی به وضوح مشاهده می کنیم ، زیرا مسلمانان در برابر سیاست عثمان با یک قیام عمومی ، عکس العمل نشان دادند ؛ قیامی که بزرگ ترین شهرهای اسلامی یعنی مدینه ، مکه ، کوفه ، بصره ، مصر وسایر شهرها وروستاها در آن شرکت داشتند ، ولی باتوجه به این که در زمان معاویه ظلم به مراتب بیش تر ، میزان قتل وتهدید زیادتر وگسترده تر ، ومحرومیت مسلمانان از حقوق وثروت ودر آمد خود آشکارتر بود ، با این حال چنین عکس العمل دسته جمعی در برابر رفتار ضد اسلامی معاویه دیده نمی شد ، بلکه مردم کورکورانه در برابر معاویه مطیع وخاضع بودند. بلی گاه گاه اعتراض های پراکنده ای مثل مخالفت «حُجْر بن عَدِیّ» و «عَمرو بن حَمِق خُزاعی» وامثال آن ها صورت می گرفت که نشان می داد جامعه در زیر فشار ستم معاویه دست وپا می زند ، ولی این مخالفت های پراکنده ، آنچنان که لازم بود ، به نتیجه نمی رسید وبه صورت یک جنبش عملی وعمومی در نمی آمد ، بلکه شعله آن به سرعت خاموش می گشت ، زیرا حکومت وقت ، سران جنبش را می کشت وانقلاب را در نطفه خفه می کرد وجامعه هیچ تکانی نمی خورد. (۱)

موانع قیام در عصر معاویه

ولی با وجود چنین وضع اسفناک وانفجارآمیزی که در زمان تسلط معاویه حکم فرما بود ، بنابر ملاحظات فراوان ، قیام وانقلاب مسلحانه در آن زمان نه مقدور بود ونه مفید. دوعامل زیر را می توان مهم ترین موانع قیام وانقلاب امام حسین عليه‌السلام در زمان حکومت معاویه شمرد :

__________________

۱ ـ جهت اطلاع بیش تر در این زمینه ر. ک : ارزیابی انقلاب حسین عليه‌السلام ، تألیف محمد مهدی شمس الدین ، ترجمه مهدی پیشوائی.

۷۵۸۱