ويژگيهاى علت هستى بخش

با توجه به آنچه گفته شد مى‌توان چند ويژگى مهم را براى علت هستى بخش در نظر گرفت:

١- علت هستى بخش بايد کمالات همه معلولات را به صورت کاملترى دارا باشد تا بتواند به هر موجودى به اندازه ظرفيّتش افاضه نمايد برخلاف علتهاى معدّ و مادّى که تنها زمينه تحول و تغيير معلولات را فراهم مى‌کنند و لزومى ندارد که واجد کمالات آنها باشند، مثلاً لزومى ندارد که خاک داراى گياه باشد، يا پدر و مادر، واجد کمالات فرزندانشان باشند. اما خداى هستى بخش، بايد در عين بساطت و تجزيه ناپذيرى، همه کمالات وجودى را داشته باشد(١).

٢- علت هستى بخش، معلول خود را از نيستى به هستى مى‌آورد، و در يک کلمه «آن را مى‌آفريند» و با آفرينش آن، چيزى از وجود وى کاسته نمى‌شود برخلاف فاعلهاى طبيعى که کار آنها تنها دگرگون ساختن معلول موجود، و مصرف کردن نيرو و انرژى است. و فرض اينکه چيزى از ذات واجب الوجود، جدا و کنده شود مستلزم تجزيه پذيرى و تغيير پذيرى ذات الهى است که بطلانش ثابت گرديد.

٣- علت هستى بخش، علتى است حقيقى، و از اينروى وجود او براى بقاء معلول ضرورت دارد، برخلاف علت اِعدادى که بقاء معلول، نيازى به او ندارد.

بنابراين، آنچه از بعضى از متکلمين اهل سنت، نقل شده که عالم در بقاء خودش نيازى به خدا ندارد، و نيز سخنى که از برخى از فلاسفه غربى نقل شده که جهان طبيعت همانند ساعتى است که يک بار و براى هميشه کوک شده و ديگر کار کردنش نياز به خدا ندارد، دور از حقيقت است. بلکه جهان هستى همواره در همه شئون و اطوارش نيازمند به خداى متعال مى‌باشد و اگر لحظه‌اى از افاضه هستى خوددارى کند هيچ چيزى باقى نخواهد ماند «اگر نازى کند از هم فرو ريزند قالبها».

__________________

١. بايد دانست که معناى واجد بودن کمالات مخلوقات، اين نيست که مفاهيم آنها (مانند مفهوم جسم و انسان) هم قابل صدق بر خداى متعال باشد زيرا اينگونه مفاهيم، حکايت از موجودات محدود و ناقص دارد و از اينروى قابل صدق بر خداى متعال که داراى وجود و کمالات بى نهايت است نمى‌باشد.

۵۱۱۳