افزودن بر اين، آفرينش مجدّد، سخت‌تر از آفرينش نخستين نيست و نياز به قدرت بيشترى ندارد بلکه مى‌توان گفت از آن هم آسانتر است زيرا چيزى بيش از بازگشت روح موجود نيست. «فَسَيَقُولُونَ مَنْ يُعِيدُنا قُلِ الَّذِي فَطَرَكُمْ أَوَّلَ مَرَّة فَسَيُنْغِضُونَ إِلَيْكَ رُؤُسَهُمْ وَ...»(١).
خواهند گفت: چه کسى ما را باز مى‌گرداند (و مجدّداً زنده مى‌کند)؟ بگو: همان کسى که شما را نخستين بار آفريد. پس سرهايشان را نزد تو تکان خواهند داد (و از اين پاسخ، تعجّب خواهند کرد).
«وَ هُوَ الَّذِي يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ»(٢).
و اوست کسى که آفرينش را آغاز مى‌کند و سپس آن را برمى گرداند و آن (باز گرداندن) آسانتر است.
٤- شبهه درباره علم فاعل
شبهه ديگر اين است که اگر خدا انسانها را زنده کند و به پاداش و کيفر اعمالشان برساند بايد از سويى بدنهاى بى شمار را از يکديگر تشخيص بدهد تا هر روحى را به بدن خودش بازگرداند. و از سوى ديگر، همه کارهاى خوب و بد را به ياد داشته باشد تا پاداش و کيفر درخورى به هر يک از آنها بدهد. و چگونه ممکن است انسانى که خاک شده و ذرات آنها در هم آميخته شده را از يکديگر باز شناخت؟ و چگونه مى‌توان همه رفتارهاى انسانها را در طول هزاران بلکه ميليونها سال، ثبت و ضبط کرد و به آنها رسيدگى نمود؟
اين شبهه هم از طرف کسانى مطرح شده که علم نامتناهى الهى را نشناخته بودند و آن را به علوم ناقص و محدود خودشان قياس مى‌کردند. و پاسخ آن اين است که علم الهى حدّ و مرزى ندارد و بر همه چيز، احاطه دارد و هيچ‌گاه خداى متعال چيزى را فراموش نمى‌کند.
قرآن کريم از قول فرعون، نقل مى‌کند که به حضرت موسى (ع) گفت:
«فَما بالُ الْقُرُونِ الْأُولى».
__________________
١. سوره اسراء، آيه ٥١، و نيز رجوع کنيد به: عنکبوت / ١٩-٢٠، ق / ١٥، واقعه / ٦٢، يس / ٨٠، حج / ٥، القيامه / ٤٠، الصارق / ٨.
٢. سوره روم، آيه ٣٧.
