مقدّمه

از احتجاجاتى که قرآن کريم با منکرين معاد دارد و از لحن پاسخهايى که به سخنان آنان داده است مى‌آيد که شبهاتى در اذهان ايشان بوده که ما آنها را براساس مناسبتِ پاسخها به اين صورت، تنظيم مى‌کنيم:

١- شبهه اعاده معدوم

قبلا اشاره کرديم که قرآن کريم در برابر کسانى که مى‌گفتند: «چگونه ممکن است انسان، بعد از متلاشى شدن بدنش مجدّداً زنده شود؟» پاسخى مى‌دهد که مفادش اين است: قوام هويّت شما به روحتان است نه به اندامهاى بدنتان که در زمين، پراکنده مى‌شود(١).

از اين گفتگو مى‌توان استنباط کرد که منشأ انکار کافران، همان شبهه‌اى بوده که در فلسفه به نام «محال بودن اعاده معدوم» ناميده مى‌شود. يعنى آنان مى‌پنداشتند که انسان، همين بدن مادّى است که با مرگ، متلاشى و نابود مى‌گردد و اگر مجدّداً زنده شود انسان ديگرى خواهد بود زيرا برگرداندن موجودى که معدوم شده محال است و امکان ذاتى ندارد.

پاسخ اين شبهه از بيان قرآن کريم روشن مى‌شود و آن اين است که هويّت شخصى هر انسانى، بستگى به روح او دارد، و به ديگر سخن: معاد، اعاده «معدوم» نيست بلکه بازگشت «روح موجود» است.

__________________

١. سوره سجده، آيه ١٠-١١.

۵۱۱۳