و به احتمال قوى، آيه (٢٣) از سوره بقره «فَأْتُوا بِسُورَة مِنْ مِثْلِهِ» نيز اشاره به همين جهت اعجاز است يعنى احتمال قوى دارد که ضمير «مثله» به «عبدنا» برگردد.
حاصل آنکه: اگر بفرض محال، امکان داشته باشد که صدها گروه دانشمند و متخصص با همکارى و هميارى يکديگر، چنين کتابى را تهيه کنند اما هرگز يک فرد درس نخوانده، از عهده چنين کارى برنخواهد آمد.
بنابراين، ظهور چنين کتابى با اين ويژگيها از فرد تحصيل نکرده اى، مبيّن جهت ديگرى از جهات اعجاز آن مى‌باشد.
ج- هماهنگى و عدم اختلاف
قرآن کريم، کتابى است که در طول بيست و سه سال رسالت پيامبر اکرم (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم) که دورانى بحرانى و پرماجرا و توأم با فراز و نشيبها و حوادث تلخ و شيرين فراوان بود نازل گرديد ولى اين دگرگونيهاى عجيب، تأثيرى در انسجام مطالب و شيوه اعجازآميز آن نگذاشت. و همين هماهنگى و يکنواختى آن از نظر شکل و محتوى، جهت ديگرى از جهات اعجاز بشمار مى‌رود که مانند دو جهت ديگر، در خود قرآن به آن، اشاره شده است در آنجا که مى‌فرمايد: «أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً»(١).
توضيح آنکه: هر انسانى دست کم، دستخوش دو نوع دگرگونى قرار مى‌گيرد: يکى آنکه تدريجاً بر معلومات و مهارتهايش افزوده مى‌شود و افزايش دانشها و توانشها در سخنانش انعکاس مى‌يابد و طبعاً در فاصله زمانى بيست ساله، تفاوت و اختلاف چشمگيرى بين گفتارهايشان نمايان مى‌گردد.
دو ديگر، آنکه حوادث گوناگون زندگى، موجب پيدايش حالات روانى و احساسات و عواطف مختلفى از قبيل بيم و اميد غم و شادى و هيجان و آرامش مى‌شود و اختلاف اين حالات، تأثير بسزايى در انديشه و گفتار و کردار شخص مى‌گذارد و طبعاً با شدت يافتن اين دگرگونيها، سخنان وى هم دچار اختلاف شديدى مى‌گردد. و در حقيقت تغييرات گفتار، تابعى از تغييرات حالات روانى است که آنها هم به نوبه خود، تابع اوضاع و احوال طبيعى و اجتماعى مى‌باشد.
__________________
١. ر. ک: سوره نساء، آيه ٨٢.
