مورد تأويل قرار دادند چنانکه در کتب مفصل کلامى و در رساله هاى خاصى که درباره جبر و تفويض نوشته شده، آمده است.

نقطه اصلىِ اشکال اينست که اگر کار انسان، واقعاً اختيارى و مستند به اراده اوست چگونه مى;توان آن را مستند به اراده و قضاء الهى دانست؟ و اگر مستند به قضاء الهى است چگونه مى;توان آن را تابع اختيار و انتخاب انسان بشمار آورد؟

بنابراين، براى رفع اين اشکال و بيان جمع بين استناد فعل به اراده و اختيار انسان و استناد آن به اراده و قضاء الهى، بايد توضيحى پيرامون انواع استناد معلول واحد به چند علت بدهيم تا نوع استناد فعل اختيارى به انسان و خداى متعال، آشکار گردد.

انواع تأثير علل متعدّد

تأثير چند علت در پيدايش يک پديده، به چند صورت تصور مى;شود:

١- چند علت با هم و در کنار يکديگر، تأثير کنند مانند اينکه اجتماع بذر و آب و حرارت و... موجب شکفتن بذر و روييدن گياه مى;شود.

٢- هر يک از آنها متناوباً مؤثر باشد که به نوبت، تأثير خود را مى;بخشند چنانکه چند موتور، على التناوب روشن شوند و موجب ادامه حرکت هواپيما گردند.

٣- تأثير آنها مترتّب بر يکديگر باشد چنانچه در برخورد چند توپ با يکديگر يا در تصادفات زنجيره;اى ملاحظه مى;شود. و نمونه ديگر آن، تأثير اراده انسان در حرکت دست، و تأثير دست در حرکت قلم، و تأثير قلم در پيدايش نوشته است. بطورى که طول عمر پديده بر تعداد آنها تقسيم مى;شود و هر بخشى از آن معلول يکى از عواملى باشد.

٤- تأثير مترتّب چند عامل طولى، بگونه;اى که وجود هر يک از آنها وابسته به وجود ديگرى باشد برخلاف فرض قبلى که وجود قلم، وابسته به وجود دست نبود و وجود دست هم وابسته به اراده انسان نبود.

در همه اين صورتها اجتماع چند علت براى پيدايش معلولِ واحد، ممکن بلکه لازم است و تأثير اراده الهى و اراده انسان در فعل اختيارى از همين قسم اخير مى;باشد زيرا وجود انسان و اراده او وابسته به اراده الهى است.

و اما آن صورتى که اجتماع دو علت بر معلول واحد، ممکن نيست عبارتست از اجتماع دو